30 november 2022 – WWF, het Wereldnatuurfonds, onderzocht wat de handel in CO₂-emissierechten in de voorbije periode (2013-2021) opgebracht heeft. Die opbrengst zou er vooral een moeten zijn op het gebied van de strijd tegen de klimaatopwarming, maar er is ook een financieel aspect van vele tientallen miljarden euro. Het is vooral dit laatste dat in Where did all the money go? werd nagegaan, en de bevindingen zijn een koude douche voor wie dacht dat we in Europa goed bezig waren met het klimaat.

Laat ons eerst kort samenvatten wat de Europese emissiehandel inhoudt. Dit systeem, bekend als EU ETS (‘European Union Emissions Trading System’) werd in 2005 door de Europese Commissie in het leven geroepen als een van de centrale maatregelen in de strijd tegen de klimaatopwarming. De uitstoot (emissie) van broeikasgassen van bepaalde industriële sectoren – ongeveer 40% van de totale fossiele uitstoot – wordt gekoppeld aan het beschikken over ‘emissierechten’. Wil een bedrijf dat onder EU ETS valt een ton CO2 uitstoten, dan moet het daarvoor over een ‘emissierecht voor één ton CO2’ [1] beschikken. De prijs per ton wordt bepaald door de markt, en de aankopen gebeuren jaarlijks tijdens een nationale veiling. Elke EU-lidstaat krijgt een jaarlijks ‘emissiebudget’ (tonnen CO2) toegekend volgens een bepaalde Europese verdeelsleutel, en het totale EU-emissiebudget wordt jaarlijks verminderd, om op termijn (2050) het doel van nul-uitstoot te bereiken. Noteer dat het de bedrijven zelf zijn die meedelen hoeveel CO2 ze uitstoten; in principe moet hun registratiemethode door de overheid gecontroleerd worden. Bedrijven die over uitstootrechten beschikken en ze niet gebruiken kunnen die aan andere bedrijven doorverkopen.

EU-ETS is zogezegd de Europese toepassing van het principe dat de vervuiler betaalt, maar de EU zou de EU niet zijn als ze geen consideratie had voor ‘de concurrentiekracht van onze bedrijven’. Het is dus aan nationale overheden toegestaan om gratis emissierechten toe te kennen aan bedrijven die blootgesteld staan aan de internationale concurrentie.

In deze studie gaat WWF niet in op de vraag of een marktgestuurd ETS-mechanisme het aangewezen middel is, maar wijst op de grote tekortkomingen ervan. Hun studie gaat essentieel over twee financiële aspecten: hoeveel emissierechten werden gratis toegekend, en wat deden de lidstaten met de inkomsten van de geveilde rechten. Die moeten in principe besteed worden aan klimaatmaatregelen, met als minimum een percentage van 50%. Wat waren de bevindingen van de WWF-studie?

Gratis emissierechten

We vermeldden reeds dat maar 40% van de fossiele uitstoot onder het ETS-systeem valt (in Nederland zijn dat zo’n 400 bedrijven). Maar slechts voor de kleine helft (47%) van de uitstootvergunningen moest effectief betaald worden, de andere helft werd door de overheid gratis toegekend. De argumentatie daarvoor is het gevaar op een ‘koolstoflek’ (carbon leakage), waarmee bedoeld wordt dat bedrijven uit Europa zouden kunnen vertrekken en zich hervestigen waar er geen rechten moeten betaald worden. Combineer de 40% van de bedrijven die onder EU-ETS vallen met de 50% gratis rechten en je vindt dat EU-ETS effectief slechts voor 20% een stimulans kan betekenen om de industriële fossiele uitstoot te verlagen.

De WWF-studie berekende dat voor de periode 2013- 2021 voor een bedrag van 98,5 miljard € gratis rechten werden toegekend, wat niet alleen impliceert dat er bij de begunstigde bedrijven weinig stimulans is om een uitstoot te verminderen, maar ook dat de overheden samen een bedrag van bijna 100 miljard € niet hebben geïnd, wat voor een aanzienlijke investering in klimaatregelingen had kunnen dienen. Onderstaande grafiek toont jaar voor jaar over welke bedragen het gaat (de bruine staaf, in 2021 goed voor 29,1 miljard €)

Het is niet dat de vrijgevigheid van overheden voor ‘hun’ bedrijven onbekend zou zijn aan de Europese instanties, de Europese Rekenkamer maakte daar verleden jaar opmerkingen over. Maar men kan geen twee heren dienen, nietwaar, de bedrijven en het klimaat.

De vrijgevigheid gaat zelfs nog verder. Naast het gratis toekennen van emissierechten hebben 13 lidstaten ‘compensaties’ uitbetaald aan bedrijven die wel rechten hadden gekocht. Het totale bedrag daarvan was eerder bescheiden (3,3 miljard €), maar men stelt vast dat de Europese Commissie in toenemende mate toelating geeft voor dergelijke staatssubsidies. In Duitsland gaat het al over 27,5 miljard, in Spanje 2,9 miljard, in Italië 1,49 miljard €.

Besteding van de inkomsten

Er werden dus voor 98,5 miljard € gratis rechten uitgedeeld, maar er waren toch nog overheidsinkomsten ten bedrage van 88,5 miljard € van rechten die wél werden geveild. Wat gebeurde daarmee? Bovenstaande grafiek geeft de bevindingen van de studie daarover weer. Een klein deeltje ervan (groene balk) wordt door WWF als echte klimaatactie bestempeld. Een ander deel (rood) wordt daaraan niet besteed, en gaat gewoon naar het algemene overheidsbudget. Dan is er een gedeelte (roze) dat zogezegd naar klimaatmaatregelen ging, maar zelfs contraproductief was, bijvoorbeeld de modernisering van steenkoolinstallaties. Van de 187 miljard €  die de emissierechten hadden kunnen opbrengen werden er dus 136 miljard niet gebruikt voor werkelijke klimaatactie.

Controle op de aanwending van die inkomsten, die volgens de EU voor minstens 50% aan klimaatactie moeten besteed worden, is er nauwelijks. In 2021 bijvoorbeeld spendeerde Nederland niets van zijn ETS- inkomsten aan klimaatmaatregelen.

Beterschap in de toekomst?

WWF doet allerlei aanbevelingen om het aberrant gebruik van ETS terug te dringen. De kans daarvoor lijkt echter eerder gering. De koolstofprijs is nu aanzienlijk gestegen (5 €per ton in 2017, 90 € begin 2022), wat de fossiele lobby alleen maar zal aanzetten om nog meer uit de brand te slepen. Bovendien zal de verhoogde concurrentiestrijd EU-VS en die met China het pamperen van ‘onze’ bedrijven alleen maar bevorderen. (hm)

[1] Men zou kunnen denken dat ‘gas ongeveer niets weegt’ en dat een ton gas, 1000kg, enorm veel is. Dat het anders zit toont volgend voorbeeldje. Een liter benzine bevat 0,65 kg koolstof. Als die koolstof ( C ) zich verbindt met zuurstof, zoals in een motor, en koolstofdioxide vormt (CO₂) is het resultaat 2,4 kg CO₂. Wereldwijd bedraagt de CO₂-uitstoot ten gevolge van fossiele brandstoffen (aardolie, aardgas, steenkool, bruinkool ) ongeveer 35 miljard ton…