Peter Mertens – Arnaud Lismond-Mertes 

6 mei 2018

In het aprilnummer van het Franstalige tijdschrift Ensemble! (nr. 96) verscheen een interessant interview met Peter Mertens, voorzitter van de radicaal-linkse Belgische partij PVDA/PTB. Hij wordt door Arnaud Lismond-Mertes gevraagd naar zijn opstelling tegenover de Europese Unie, en de toekomstplannen van zijn partij in dit verband. Ander Europa brengt de Nederlandse vertaling van een lichtjes ingekorte versie van het interview ¹.

Ensemble! is het tijdschrift van het in Brussel gevestigde Collectif Solidarité contre l’Exclusion (CSCE), dat zich verzet tegen maatschappelijke uitsluiting, in het bijzonder van werklozen en steuntrekkers.

Met dank aan de redactie van Ensemble! voor de overname van het interview.

Gedurende tientallen jaren slaagde de Partij van de Arbeid van België (PVDA – PTB in Franstalig België) er niet in om volksvertegenwoordigers te laten verkiezen, maar in 2014 maakte de partij met twee verkozenen een opmerkelijk debuut in de Belgische  Kamer. Voor de eerste maal sinds 1985 telt die Kamer nu leden ter linkerzijde van de Parti Socialiste (PS). Sindsdien kennen opiniepeilingen tussen de 10 en 20% van de stemintenties in Wallonië toe aan de PTB, en een doorbraak in Vlaanderen boven de kiesdrempel van 5%. De PVDA beroept er zich op geen ’traditionele partij’ te zijn en een “andere logica te willen volgen, ver verwijderd van de oude recepten die ons in deze crisis gestort hebben” . Ze is ook voorstander van een socialisme 2.0 “voor een samenleving zonder uitbuiting van de mens door de mens, en zonder destructie van de natuur door de mens”. Maar wat betekent dat precies?

In zijn laatste boek, Graailand –  het leven boven onze stand, stelt PVDA-voorzitter Peter Mertens zijn visie op de crisis voor en een aantal voorstellen van de PVDA om eruit te komen. “De oude wereld sterft en de nieuwe aarzelt om geboren te worden. In dat tussenrijk steken verziekte verschijnselen zoals nationalisme en militarisme weer de kop op. Europa zal opnieuw moeten beginnen”, schrijft hij, daarbij verwijzend naar Gramsci. We hebben Peter Mertens ontmoet ter gelegenheid van deze publicatie, en hebben hem gevraagd zijn visie te geven op onze verhouding tot de Europese Unie en haar toekomst, onderwerpen waarmee hij het boek besluit.

Ensemble! : De titel van de laatste bladzijden van uw boek is “Europa opnieuw beginnen”. Wat betekent voor u “Europa”?

Peter Mertens: Europa is vooreerst een continent, een geografisch gegeven en geen politiek gegeven. Zo bekeken heeft het niet meer zijn om voor of tegen Europa te zijn dan voor of tegen de Maas, de Schelde of de Oeral. Maar er bestaat ook een Europese Staat, de Europese Unie, die momenteel onder constructie is, met een politieke macht, bevoegdheden, wetgeving, enzovoort. Deze constructie is een lang en moeilijk proces, dat verschillende richtingen kan uitgaan en niet onomkeerbaar is. Er blijven nationale tegenstellingen bestaan binnen de Europese Unie (EU), zoals bijvoorbeeld blijkt uit Brexit, of uit het geval van de vier landen van de Visegrad-groep (Polen, Tsjechië, Hongarije en Slowakije) die weigeren het Europees akkoord uit te voeren over de herverdeling van vluchtelingen, of nog, uit de crisis van de eurozone. De PVDA is noch voor een terugplooi op de natiestaat noch voor de EU in haar huidige vorm. Wij zijn voorstander van een Europese samenwerking, op een hoger niveau dan de natiestaten, bijvoorbeeld in de strijd tegen de klimaatopwarming. Maar wij willen Europa herstichten, met als ideaal einddoel een Federatie van samenwerkende Socialistische Staten van Europa. Maar daar zijn we nog zeer ver van af.

Ensemble! : Is het correct om van een geografische notie te vertrekken bij beschouwingen over de organisatie van onze politieke toekomst?

Peter Mertens: Op dit tijdstip in de geschiedenis lijkt ons dat pertinent, maar men mag internationalisme niet verwarren met het ophemelen van de EU. Zoals alle Staten creëert de EU chauvinistische mythes, die men aan een kritiek moet onderwerpen. Maar dat betekent niet dat men zich moet terugplooien op de natiestaten. Een voorbeeld. Een coherente industriële politiek voor de havens, die vermijdt dat iedereen tegen iedereen opconcurreert, zou moeten tot stand gebracht worden op Europese schaal, omdat dat op wereldschaal nog niet mogelijk is. Hetzelfde kan gezegd worden over het spoorverkeer. De continentale dimensie is dus zinvol als beleidsruimte. Als dat vandaag binnen de EU gebeurt is het helaas volgens een neoliberale logica en met privatiseringen.

Ensemble! : De PVDA heeft aangegeven dat ze elke deelname aan een regionale of federale Belgische regering afhankelijk maakt van het engagement van zulke regering om te “breken met het beleid van de EU”. Wat betekent dat voor u?

Peter Mertens: Tenminste sinds de oprichting van de Europese ‘eenheidsmarkt’ 20 jaar geleden is de EU een liberale kapitalistische constructie, gebaseerd op concurrentie en met een imperialistische roeping, in competitie met de Verenigde Staten, China en Japan. Een dergelijk project is niet dat van de volkeren en werkende mensen in Europa. Daarom denken wij dat Europa van koers moet veranderen. Ja, we hebben weet van de herhaalde beloftes   – onder andere van de sociaaldemocratische partijen –  om de EU te hervormen en een ‘sociaal Europa’ te creëren. Gedekt met dergelijke valse beloftes was de EU het instrument waarmee een groot deel van de nationale sociale verworvenheden werd vernietigd. In plaats van een convergentie naar boven heeft de EU een spiraal naar beneden bewerkstelligd.
Wat ons betreft zullen we, als de vraag zich stelt, weigeren deel te nemen aan een regering die bijvoorbeeld zou doorgaan met de toepassing van de Europese richtlijnen met nieuwe privatiseringen als gevolg, zoals die bij het reizigersvervoer per spoor. Met deze positie onderscheiden we ons onder andere van radicaal links in Nederland, de Socialistische Partij, of van de meerderheid van Die Linke in Duitsland, die eerder geneigd schijnen te zijn om deel te nemen aan een toekomstige regering zonder dergelijke voorwaarden te stellen. Wij denken dat het geen zin heeft deel te nemen aan een regering zonder dergelijke ongehoorzaamheid aan de regelgeving van de EU. Hetzelfde doen als SYRIZA momenteel doet in Griekenland betekent op termijn het bedje spreiden voor rechts. Wij kunnen slechts deelnemen aan een regering in het kader van een meerderheid die bereid is tot een conflict met de EU en tot mobilisatie van de bevolking op sociale, ecologische en democratische grondslag, ter ondersteuning van deze confrontatie. Momenteel is er geen enkele andere partij in België die zegt bereid te zijn tot een dergelijke confrontatie met de EU. Zowel de PS, SP.a, Ecolo en Groen aanvaarden de EU in haar huidige gedaante, ook al koppelen ze daar ijdele beloftes aan vast over een toekomstige sociale en ecologische dimensie.

Ensemble! : Welke zijn de precieze breekpunten aangaande de EU waarvoor u het engagement van uw coalitiepartners zou vragen om in een regering te stappen?

Peter Mertens: Om deel te nemen aan een regering vragen wij in de eerste plaats dat deze zou weigeren de Europese budgettaire beperkingen toe te passen, want die dwingen tot een soberheidspolitiek en de goedkeuring door de EU van de nationale en regionale begrotingen. Ten tweede willen we dat een dergelijke regering een principe toepast van ‘non-regressie’ op sociaal vlak, en dus weigert om het even welke Europese regel toe te passen die onze sociale verworvenheden zou naar beneden halen. We vragen eveneens dat deze regering weigert de bepalingen uit de Europese verdragen toe te passen die strategische sectoren openstellen voor concurrentie, en die de Staten beletten om ze  uitsluitend aan openbare bedrijven toe te wijzen.
Voor de rest zijn we nog bezig ons programma voor de Europese verkiezingen van 2019 op te stellen, maar dit zal in ieder geval voldoen aan de logica van confrontatie met de EU. Als de echte linkse krachten niet de spreekbuis zijn van de gewettigde woede van de werkende klasse tegenover het beleid van de EU, dan zijn het rechtse en extreemrechtse krachten die daar munt zullen uit slaan. Wij denken dat we de balans moeten opmaken van de voorbije 20 jaar. In Europa doen noch de sociaaldemocraten, noch de Groenen dat. In het algemeen blijven verrechtsing en fascisering opgang maken. Wat zal er gebeuren in de EU in de volgende 10 jaar? We zien ook dat de regeringsdeelname van SYRIZA in Griekenland een mislukking is. Wat de Portugese ervaring betreft [sinds 2015 geeft de Portugese Communistische Partij en het Links Blok er parlementaire steun aan een regering van de Socialistische Partij], deze is zeer beperkt en leidde niet tot een werkelijk andere politiek.

Ensemble! : Denkt u dat er binnen het kader dat opgelegd wordt door de Europese instellingen van vandaag een mogelijkheid bestaat om op nationaal vlak een authentieke linkse politiek te voeren?

Peter Mertens: Neen. Volgens ons moet men strijd leveren in de Europese Unie om tot een breuk te komen en tot nieuwe Europese instellingen. Men moet er in zitten, er strijd leveren en het perspectief bewaren van Europese samenwerking. Maar binnen de huidige Europese instellingen denk ik niet dat er een manoeuvreerruimte bestaat om een links beleid te voeren. Onze ambitie is niet om de Europese instellingen een nieuw kleurtje te geven, maar om ze terug op te bouwen.

Ensemble! : Zou de ‘ongehoorzaamheid aan de regelgeving’ die u eist geen probleem vormen voor de andere lidstaten? Zou dat niet leiden tot een uitsluiting van België uit de EU of uit de eurozone, of tot andere exits? Een fundamentele heroriëntering van de EU, betekent dat niet een samenwerkingsverband op een andere geografische schaal dan de huidige 28 lidstaten?

Peter Mertens: Dat is inderdaad mogelijk. De hamvraag is hoe de politieke verandering in Europa moet georganiseerd worden. Men stelt vast dat het project om de EU in positieve richting te laten evolueren op het niveau van de 28 lidstaten momenteel in crisis verkeert. Het Europees politiek systeem is zelf in crisis. Chauvinisme, racisme en extreem rechts zijn overal terug in Europa. Fascistische partijen komen terug op de voorgrond. De tweede grootste economie van de EU heeft beslist die te verlaten. De Visegradlanden blokkeren elke Europese oplossing voor de vluchtelingencrisis, enzovoort. In tegenstelling tot de sociaaldemocraten en groenen weigeren we deze EU te bewieroken; ze organiseert de afbraak van de Sociale Zekerheid, van de pensioenen, enzovoort. Wij denken dat de aanpak er een moet zijn van confrontatie met de EU, en dan kijken wat dat oplevert. SYRIZA heeft het geprobeerd, in zeer specifieke en uiterst moeilijke omstandigheden in een bankroet land, zoals uitgelegd in mijn boek. In die omstandigheden is SYRIZA mislukt en is volledig veranderd van richting. Ook de Portugese regering heeft niet werkelijk geprobeerd de zaken grondig aan te pakken. Ze gaf blijk van wat meer creativiteit, onder gunstige conjuncturele omstandigheden, maar blijft volledig binnen de perken van de EU, en de miserie in Portugal blijft voortduren.

Ensemble! : Bij de verkiezingen van januari 2015 engageerde SYRIZA er zich toe om te breken met het Europees soberheidsbeleid, en terzelfdertijd lid te blijven van de EU en de eurozone. Eenmaal SYRIZA in de regering zat hebben de Europese instellingen haar duidelijk gemaakt dat ze moest kiezen, het een of het ander, en SYRIZA heeft gecapituleerd. Maakt u niet dezelfde fout door een breuk met het EU-beleid te beloven, zonder daarbij aan te geven dat dat waarschijnlijk het verlaten van de EU inhoudt?

Peter Mertens: Wij willen de samenwerking met andere Europese landen niet de rug toekeren, maar de situatie is anders als men door de andere lidstaten uit de EU gezet wordt. Zelf het initiatief nemen voor een uitstap zou een zwaktebod zijn. SYRIZA-leider Tsipras heeft gecapituleerd tegenover de EU niettegenstaande het referendum van juli 2015, waarin de Grieken hem een duidelijk mandaat gegeven hadden om Neen te zeggen, daarin zelfs gesteund door 80% van de jongeren. Hij alleen heeft daartoe de beslissing genomen, en daarbij het centraal comité van SYRIZA en de interne partijdemocratie opzij gezet. Hij werd opgeschrikt door de radicaliteit van de bevolking, die gemobiliseerd was om het Neen te ondersteunen bij het referendum.

Men ziet dat om politieke resultaten te verkrijgen er een sterke, gestructureerde partijen nodig is, met principes en een echte interne democratie. Dat is een les die we moeten trekken uit de gebeurtenissen. Een partij/beweging zoals SYRIZA, verdeeld in verschillende tendenzen, maakt het moeilijker om resultaten te behalen. Links heeft nood zowel aan een sterke partij als een uitgebreid netwerk om een alternatieve hegemonie tot stand te brengen. Om de weg te banen voor een andere toekomst in Europa zijn er ijsbrekers nodig. Niet alle schepen kunnen het ijs breken. Daarvoor zijn speciaal geconstrueerde ijsbrekers nodig. Die zijn niet noodzakelijk de grootste, maar wel de stevigste.

Ensemble! : Heeft de PVDA samenwerkingsverbanden aangegaan met andere politieke organisaties in Europa, bijvoorbeeld met de Europese bijeenkomsten van “Plan B”?

Peter Mertens: De situatie in de marxistische en communistische beweging in Europa en internationaal ligt moeilijk. De andere traditionele politieke groepen in Europa bevinden zich ook in crisis. Onder die omstandigheden zijn we voorstander van een samenwerking op het niveau van het Europees Parlement, van punctuele politieke akkoorden, maar niet van een unificatie binnen een Europese politieke partij. Daarvoor is de situatie te complex, er bestaan grote verschillen en soms tegenstellingen tussen bijvoorbeeld La France Insoumise [Mélenchon] en de Franse Communistische Partij [PCF], tussen Podemos en Izquierda Unida … In tegenstelling met anderen zijn we geen lid van de Partij van Europees Links (EL). Dat belet ons niet om op Europees niveau samen te werken bij bepaalde dossiers, zoals privatiseringen, sociale dumping, ecologische kwesties, enzovoort. Dat gebeurt binnen de groep Europees Unitair Links/Noords Groen Links (GUE/NGL) van het Europees Parlement, waarvan de PVDA geassocieerd lid is. In de komende vijf, zes jaar zullen we zien hoe een echt Europees links kan tot stand gebracht worden. Daar is tijd voor nodig, de situatie is complex en er zijn veel tegenstrijdigheden. We bevinden ons eerder in een situatie zoals bij de Eerste Internationale, ten tijde van Marx, en niet zozeer in omstandigheden die toelaten al die partijen te verenigen. De Europese “linkerzijde van links” moet verder rijpen, met al haar divergenties, alvorens de convergenties kunnen tot uiting komen. Het is niet realistisch om snel een eengemaakte visie te kunnen tot stand brengen. We stellen met belangstelling vast dat er diverse pogingen zijn tot hergroepering of tot Europese convergentie, zoals de bijeenkomsten van Plan B, maar die lijken ons voorbarig.

1. Worden hieronder niet weergegeven een uittreksel uit het boek Graailand, een vraag in verband met de electorale opstelling van PTB/PVDA in het Brussels Gewest in 2019, en twee specifieke vragen van vakbondsverantwoordelijken. Felipe Van Keirsbilck (christelijke bediendenbond CSC-CNE) wil weten hoe de PVDA de autonomie van sociale bewegingen , in het bijzonder vakbonden, wil garanderen  in het geval van een linkse regeringsmeerderheid waaraan de partij zou deelnemen. Thierry Bodson (socialistische vakbond FGTB) vraagt of er wel goede redenen zijn om in 2019 niet te proberen een ‘linkse alliantie’ te vormen (met sociaaldemocraten, groenen) die op pragmatische manier de eisen van de arbeidersbeweging nastreeft. Ensemble! zelf vraagt ook nog naar de bereidheid van de PTB voor een ‘Portugees scenario’, waarin vanuit de oppositie steun verleend wordt aan een sociaaldemocratisch-groene regering. We verwijzen belangstellenden naar blz- 64-65 van Ensemble’ nr. 96.