4 maart 2024

Verschenen  op 29 februari 2024 op  German Foreign Policy (*)
Nederlandse vertaling door Ander Europa
Met dank voor de toelating tot publicatie

De eerste, bijna succesvolle, onderhandelingen om een einde te maken aan de oorlog in Oekraïne begonnen op 28 februari 2022, twee jaar geleden. We worden hieraan herinnerd door een recent gepubliceerde studie van een militaire expert: gepensioneerd Bundeswehr-kolonel Wolfgang Richter, een voormalig militair adviseur van de Duitse missies bij de VN en de OVSE. Deze gesprekken openden eind maart 2022 een weg naar een compromis. De overeenkomst zou zijn gebaseerd op neutraliteit en toetreding tot de EU voor Oekraïne en de terugtrekking van Russische troepen. De besprekingen brachten een spoedige vrede “binnen handbereik”, stelt Richter, die nu voor het Geneefse Centrum voor Veiligheidsbeleid (GCSP) werkt. De belangrijkste reden voor hun mislukking was, naast het “verzet” van de Oekraïense nationalisten, de “enorme invloed die werd uitgeoefend door vertegenwoordigers van westerse regeringen”, die er bij Kiev sterk op aandrongen om de oorlog voort te zetten. Bovendien berichtte de New York Times over een voorstel van de Russische president Vladimir Poetin voor een bevriezing van de bewegingen aan de frontlinie en een staakt-het-vuren al in de herfst van 2022, en dan opnieuw in september 2023. Kiev en het Westen hebben deze voorstellen stelselmatig afgewezen. Ze blijven koste wat het kost streven naar een overwinning. Het is vanuit deze houding dat Europa nu de inzet van boots on the ground bespreekt.

Eerste gesprekken

Zoals Richter schrijft, waren de onderhandelingen over een snel einde van de oorlog al op 28 februari 2022 begonnen, voornamelijk bemiddeld door de Turkse president Recep Tayyip Erdoğan en de toenmalige Israëlische premier Naftali Bennett. Ze vonden aanvankelijk plaats in Wit-Rusland – aan de grens met Oekraïne op een niet nader genoemde locatie (regio Gomel). Daarna vonden verdere onderhandelingsronden plaats in Turkije en Israël. Onder de betrokkenen was de Duitse bondskanselier Olaf Scholz, die op 2 maart 2022 naar Israël reisde voor besprekingen met Bennett over de oorlog in Oekraïne. Bennett ontmoette op 5 maart de Russische president Vladimir Poetin in Moskou en vloog daarna naar Berlijn om opnieuw met Scholz te overleggen. Op 14 maart besprak Scholz opties met Erdoğan in Ankara, terwijl op dezelfde dag de Oekraïense leider Volodymyr Zelensky sprak van “betekenisvolle vooruitgang in de besprekingen”.[1] Op 19 maart “stopte Moskou zijn opmars in de buurt van Kiev,” zegt Richter, in reactie op bilaterale onderhandelingen tussen de twee partijen die tegen die tijd “hun eerste substantiële resultaten hadden opgeleverd.” Dit was het moment waarop Moskou zijn eerste militaire concessies deed. Er was hoop op succesvolle gesprekken die zouden leiden tot een vroeg staakt-het-vuren.

Vrede door compromis binnen bereik

Op 29 maart 2022 leek er een doorbraak te zijn bereikt toen beide partijen het tijdens hun besprekingen in Istanbul eens werden over het Communiqué van Istanbul. Dit document voorzag in tien stappen die het mogelijk zouden maken om de oorlog te beëindigen.[2] Ze omvatten de verbintenis van Oekraïne tot neutraliteit, het afzweren van kernwapens en de verzekering dat noch buitenlandse militaire bases, noch buitenlandse troepen zouden worden toegelaten op Oekraïens grondgebied. Omgekeerd stemde Rusland ermee in zijn troepen van het Oekraïense grondgebied terug te trekken, met uitzondering van de Krim, en geen bezwaar te maken tegen de weg van Oekraïne naar toetreding tot de EU. Oekraïne zou veiligheidsgaranties krijgen van verschillende landen, waaronder de VS, het VK en Duitsland, maar mogelijk ook China en Turkije. “In het geval van een aanval op een neutraal Oekraïne,” legt Richter uit, werden wederzijdse bijstandsmechanismen overwogen om het land te beschermen, “inclusief het gebruik van gewapend geweld”. De details zouden met de garantie-verlenende mogendheden worden besproken. Voor de Krim zou een overgangsperiode van vijftien jaar worden afgesproken om het geschil over de aansluiting op te lossen. “Vrede door middel van een compromis,” merkt Richter op, “leek dus binnen handbereik.” Op dezelfde dag, 29 maart 2022, begon Rusland met de terugtrekking van zijn troepen uit de buitenwijken van Kiev.

Boris Johnson in Kiev

De hoop op een compromis werd volgens Richter uiteindelijk door twee factoren de bodem ingeslagen: intern vormde zich in Kiev een “nationale oppositie”, “vermoedelijk” in coördinatie met bepaalde buitenlandse mogendheden die Oekraïne steunden, om het communiqué van Istanbul categorisch af te wijzen; ondertussen blokkeerden ook westerse regeringen een akkoord. Op 9 april 2022 arriveerde de Britse premier Boris Johnson in de Oekraïense hoofdstad. Richter citeert Oekraïense onderhandelaars en stelt vast dat Johnson verklaarde dat de Britten “niet bereid waren … een garantieovereenkomst te ondertekenen”. “In plaats daarvan moedigde hij Kiev aan om de gevechten voort te zetten en beloofde hij uitgebreide militaire bijstand.”[3] Andere Westerse regeringen volgden in de daaropvolgende dagen. Uiteindelijk stapte Oekraïne op 19 mei uit de dialoog. “Volgens Oekraïense deelnemers aan de gesprekken,” merkt Richter op, “hebben zowel de enorme invloed van Westerse regeringsfunctionarissen als de weerstand van de nationale oppositie tegen elke concessie aan Rusland de Oekraïense leiders ertoe gebracht de gesprekken af te breken. Deze beoordeling wordt gedeeld door de voormalige Israëlische premier Bennett.”

Pogingen tot bemiddeling

Sindsdien zijn er herhaaldelijk pogingen gedaan om de gevechten te stoppen en over te gaan tot onderhandelingen. Zo meldde de New York Times, zich beroepend op talrijke interne bronnen aan zowel Russische als Westerse zijde, dat Poetin al in de herfst van 2022 via interne kanalen aan het Westen duidelijk had gemaakt dat hij nog steeds bereid was om in te stemmen met een staakt-het-vuren. Tegen de achtergrond van een succesvol Oekraïens offensief op dat moment, deed Poetin niettemin zijn  aanbod voor een staakt-het-vuren, ondanks de recente territoriale verliezen van Rusland.[4] Ook de internationale inspanningen om een einde te maken aan de gevechten kwamen op dat moment op gang. Brazilië, India en China behoorden tot de spelers die campagne voerden voor een vredesregeling.[5] Op de eerste verjaardag van de Russische aanval presenteerde China bijvoorbeeld een twaalf-punten-document “over de politieke regeling van de crisis in Oekraïne” en deed het aan intensieve bemiddeling.[6] Dit alles mislukte omdat het Westen geloofde dat het Oekraïense leger zou doorzetten en meer grondgebied zou terugwinnen. Het Oekraïense lente-offensief was vooraf luid geprezen door westerse commentatoren. Moskou zou, dachten ze, vanuit een zwakke positie met Kiev moeten gaan onderhandelen. De hoop in de VS was dat het eind 2023 allemaal achter de rug zou zijn, zodat Joe Biden onbelast de campagne voor de presidentsverkiezingen in kon gaan.

Tegen elke prijs

Het mislukken van het Oekraïense offensief heeft de plannen van het Westen in duigen doen vallen. De New York Times voegt eraan toe dat, zelfs na september 2023, president Poetin opnieuw heeft aangegeven bereid te zijn om de huidige frontlinie te bevriezen en over te gaan tot een staakt-het-vuren.[7] Moskou heeft dit via een aantal kanalen gecommuniceerd, niet alleen via de gebruikelijke bilaterale communicatielijnen, maar ook via buitenlandse regeringen die goede relaties hebben met zowel Rusland als de VS. Terwijl er in de late zomer en herfst in het Westen nog serieuze overwegingen waren voor een staakt-het-vuren [8], heeft uiteindelijk de factie die Rusland koste wat het kost militair wil verpletteren de overhand gekregen. Deze passie lijkt ongevoelig te zijn voor de feiten op de grond, want militaire functionarissen waarschuwen al sinds afgelopen herfst dat een overwinning niet meer mogelijk is. Ondertussen rukken de Russische troepen op en zijn ze erin geslaagd de stad Avdiivka in te nemen. Nu het regime in Kiev steeds meer in het defensief komt, hebben Berlijn, de EU en andere Europese landen niet alleen gereageerd door steeds meer wapens toe te zeggen, maar zelfs door het vooruitzicht van Westerse laarzen op de grond [9] – in een oorlog die in het voorjaar van 2022 had kunnen eindigen.

(*) German-Foreign-Policy.com is het werk van een team onafhankelijke journalisten en sociale wetenschappers die “permanent de hernieuwde pogingen van Duitsland opvolgen om terug een hoge machtsstatus te verwerven op economisch, militair en politiek vlak.” De meeste artikels zijn zowel in het Duits als het Engels beschikbaar.

[1], [2], [3] Wolfgang Richter: Russlands Angriffskrieg gegen die Ukraine. Vienna, December 2023. Zie ook  The Western War Objectives.

[4] Anton Troianovski, Adam Entous, Julian E. Barnes: Putin Quietly Signals He Is Open to a Cease-Fire in Ukraine. nytimes.com 23.12.2023.

[5] Zie ook  “On the Side of Diplomacy” (III).

[6] Zie ook  Auf der Seite des Krieges.

[7] Anton Troianovski, Adam Entous, Julian E. Barnes: Putin Quietly Signals He Is Open to a Cease-Fire in Ukraine. nytimes.com 23.12.2023.

[8] Zie ook  Heikle Gespräche.

[9] Zie ook  Der Wille zum Weltkrieg (II).