20 februari 2024 – Het Herstelplan voor Europa met de onnavolgbare naam NextGenerationEU is halfweg. Tijd dus voor een balans. Maar eerst even herhalen wat voor plan dat nu ook weer was.

Samen met het Meerjaren Financieel Kader 2021-2027 (MFK) moest NextGenerationEU vanaf 2021 zorgen voor economisch herstel na de coronacrisis. Het fonds bedraagt in lopende prijzen afgerond 800 miljard euro, en het belangrijkste onderdeel (de ‘faciliteit voor herstel en veerkracht’) wordt grosso modo voor de helft aan de lidstaten uitgekeerd in de vorm van leningen, en voor de helft als subsidie. Het geld moest gaan naar investeringen in klimaatdoelen of de digitale transitie, en na de Russische inval in Oekraïne ook naar energietoevoer.

De nieuwigheid was dat het fonds (zoals eerder SURE, een tewerkstellingsprogramma) gefinancierd wordt door Europese leningen, terugbetaald door eigen inkomsten van de EU. De voorstanders van Eurobonds, Europese obligaties, zoals Frankrijk, hoopten hiermee een precedent te scheppen, terwijl ‘vrekkige’ lidstaten, zoals Nederland, benadrukten dat het fonds na afloop in 2026 geen verlengstuk mocht krijgen. Niet toevallig is Frankrijk een van de weinige lidstaten die reeds meer dan de helft van hun tegoed hebben opgestreken, terwijl Nederland vooralsnog van geen euro wil weten.

Het Prinses Elisabeth Eiland

De Financial Times publiceert een balans van het fonds, en hangt dit op aan het bizarre verhaal van het Prinses Elisabeth Eiland. Dat is een project voor een kunstmatig eiland voor de Belgische kust, in navolging van een irritant Nederlands gebruik vernoemd naar een lid van de koninklijke familie, om op zee gewonnen windenergie aan te sluiten op het netwerk op het vasteland. Maar de subsidies uit NextGenerationEU zijn geblokkeerd, omdat België volgens de Europese Commissie haar pensioenstelsel niet voldoende heeft hervormd volgens de neoliberale wensen!

Heeft NextGenerationEU gewerkt om de EU uit de coronarecessie te tillen? Dat is moeilijk te zeggen, omdat gelijktijdig de Europese Centrale Bank van start ging met massale aankopen van overheidsobligaties op de secundaire markten om de interesten te drukken, en de rem op overheidstekorten werd losgelaten toen het Stabiliteitspact de diepvries in ging. Later gooide de Russische invasie in Oekraïne en de weerslag op de energieprijzen roet in het herstel. Het is dus speculatie, maar iedereen lijkt het eens dat het in elk geval gaat om cijfers achter de komma. Volgens Goldman Sachs zou het effect op de economische groei op den duur zelfs negatief zijn.

Het hielp niet dat lidstaten met terugwerkende kracht investeringen indienden die al lopende waren.

Het aandeel van openbare investeringen in het BBP zou wel gestegen zijn van 3 procent in 2019 tot 3,2 procent in 2022.

Maar het grootste succes is misschien wel dat de Europese Commissie met dit geld als stok achter de deur erin geslaagd is haar neoliberale wil op te dringen aan de sociale politiek van de lidstaten. Dit was onder druk van landen als Nederland opgenomen als voorwaarde om van het fonds te kunnen genieten. België bijvoorbeeld heeft wel toegevingen gedaan over het pensioenstelsel, maar volgens de Commissie nog niet voldoende.

Volgens de Commissie steeg de score voor sociale hervormingen in de EU van 52 procent in 2021 tot 69 procent in 2023. Ook de druk op lidstaten die het niet zo nauw nemen met democratische spelregels werd verhoogd.

Een derde uitgekeerd

Tot nog toe is slechts een derde van de fondsen uitgekeerd, minder dan voorzien. Hierbij speelt zeker dat lidstaten ook met hun sociaal beleid in de pas van de Commissie moeten lopen. De inflatie had dan weer als gevolg dat projecten die lang vastzaten in Europese procedures moesten herberekend worden. Wanneer een lidstaat het economisch beter deed dan verwacht, bijvoorbeeld België, werd haar aandeel in het fonds naar beneden bijgesteld. Nieuwe regeringen in lidstaten betekenden herziene plannen. Enzovoort.

Je kan er gif opnemen dat een aantal lidstaten in de resterende drie jaar alles uit de kast zullen halen om hun resterende aandeel binnen te halen. Maar kunnen zij op korte tijd zoveel geld zinvol investeren? En leidt haastwerk niet tot fraude? Een vrekkig land als Nederland zal hier nauwgezet op toezien.

Na de komende Europese verkiezingen maakt de EU een nieuw Meerjaren Financieel Kader op, dat de beleidsmarges voor de nieuwe Commissie bepaalt. De balans van NextGenerationEU zal dan een rol spelen: krijgt de EU meer eigen financiële slagkracht, misschien niet voor het leefmilieu, maar voor het versterken van de Europese industrie en de wapenfabrieken? Een pittig detail wordt misschien hoe Mark Rutte, demissionair premier van het vrekkige Nederland maar dan allicht secretaris-generaal van de NATO, zich achter de schermen in deze discussie gaat opstellen. (frank slegers)