door Frank Slegers, 6 november 2015

In oktober staken meer dan 218.000 vluchtelingen de Middellandse Zee over, op 8000 na allemaal vanuit Turkije richting Griekenland. Dat is in één maand zoveel als de 219.000 die in gans 2014 voor dezelfde gevaarlijke route kozen. De Europese leiders hadden gerekend op de komende winter om de vluchtelingenstroom in te dammen, maar die vergroot alleen maar de humanitaire catastrofe.

Dublin

De Europese Dublinverordening bepaalt dat in de regel een vluchteling zijn asielaanvraag moet indienen in de eerste lidstaat waar hij of zij toekomt. Wordt de aanvraag verworpen, dan geldt dat in gans de Unie. Maar als je als vluchteling erkend wordt geldt dat enkel in de erkennende lidstaat. Met andere woorden: ook als je erkend wordt als vluchteling kan je niet vrij rondreizen binnen de Europese Unie of de Schengenzone.

Daarom moesten de Europese leiders toen de vluchtelingenstroom sterk toenam de discussie wel openen over een herverdeling van de vluchtelingen. Je kon moeilijk verwachten van landen als Griekenland of Italië dat zij alleen de zorg voor de vluchtelingen zouden opnemen, enkel en alleen omdat ze toevallig aan de rand van de Unie liggen.

Hotspots

Dus werd het plan gelanceerd om aan de grenzen van de Unie “hotspots” in te richten, waar met Europese hulp snel werk zou gemaakt worden van de asielprocedures, om vervolgens de erkende vluchtelingen over de Unie te herverdelen.

Ook zouden met de Turkse president Erdogan, in enkele weken tijd gepromoveerd tot “goede vriend” van Europa, afspraken gemaakt worden voor het opvangen van de vluchtelingen in Turkije. De “opvang in de regio” zou de vluchtelingen toestaan snel naar huis terug te keren eenmaal het daar weer veilig is. Hierbij wordt gemakshalve vergeten hoe uitzichtloos de situatie is in landen als Syrië waar mondiale en regionale grootmachten elkaar bestoken via proxy’s (ook kan je je afvragen hoe fijn het is voor Syrische koerden in een kamp in het Turkije van Erdogan).

Concentratiekampen

Het animo voor de herverdeling van vluchtelingen in de schoot van Europa blijkt niet erg groot. Met veel haken en ogen werden halfbakken afspraken gemaakt voor het herverdelen van een aantal (160.000) dat ver beneden het werkelijke aantal vluchtelingen ligt. In totaal werden tot nog toe 116 vluchtelingen uit Italië en Griekenland met de nodige begeleidende poppenkast “herverdeeld” (de eerste vlucht uit Griekenland werd uitgezwaaid door de bevoegde Europese Commissaris en de onvermijdelijke voorzitter van het Europees Parlement Martin Schulz). Zweden vroeg zopas ook een deel van haar vluchtelingen te mogen herverdelen….

Dat betekent dat Europa in de praktijk poogt de vluchtelingen op te sluiten in enorme concentratiekampen in Turkije of aan de rand van de Unie. Ook als de leefomstandigheden in deze kampen zouden verbeteren, waar het met de winter in aantocht niet naar uitziet, wordt op die manier de vluchtelingen iedere kans ontnomen een nieuw leven op te bouwen. Het perspectief is in het beste geval een jarenlang verblijf in kampen onderhouden door hulporganisaties.

Vicieuze cirkel

Natuurlijk gaat de Europese Unie er niet in slagen alle vluchtelingen in kampen op te sluiten. We dreigen in een scenario terecht te komen waar een deel van de vluchtelingen opgesloten wordt in mensonwaardige kampen, en een ander deel in Europa op de dool raakt als illegalen (of beter: “geïllegaliseerden”). Dat wordt dan koren op de molen van uiterst-rechts, want zo wordt het makkelijker de vluchtelingen af te schilderen als “vreemd”, “niet te integreren” en “gevaarlijk”. Wat dan weer een argument wordt voor de Europese leiders om deze verrottingsstrategie in de praktijk aan te houden.
Dat is niet per sé wat zij willen. Iemand als Angela Merkel weet wel dat je de vluchtelingen so wie so niet kan tegenhouden, en er dus beter wat mee doet. Diederik Samson, de fractieleider van de PvdA in de Tweede Kamer, zei het onlangs in de Volkskrant: het is alsof je een stroom water met je handen zou willen tegenhouden.

Orwell

Maar ze blijken niet in staat daadwerkelijk oplossingen uit te werken.
In principe is het niet zo moeilijk: geef alle erkende vluchtelingen het recht op vrij verkeer in de Schengenzone, zorg voor de nodige opvang daar waar ze toekomen, en gebruik Europese fondsen om eventueel lidstaten financieel bij te springen.
Zo werkt het dus niet. De rechtse kiezer moet worden gerustgesteld. De chef van de Duitse politie zei het al: de zaak moet onder controle blijven, anders krijgen we een veiligheidsrisico. Dus moet iedere vluchteling vingerafdrukken geven, en vluchteling per vluchteling zou dan een bestemming worden gezocht, waarbij rekening moet gehouden worden met familiebanden en dergelijke. Zo zouden honderdduizenden vluchtelingen door de administratieve molen moeten. Om terroristen tegen te houden? Die nemen toch gewoon het vliegtuig!
Dat een aantal regeringsleiders uitdrukkelijk zegt geen vluchtelingen te willen wordt gemakshalve genegeerd. Dat de geplande aantallen ver beneden de werkelijkheid liggen is geen thema. Als je kiest voor een verrottingsstrategie moet je het zo aanpakken.
En dat is precies wat gebeurt: zelfs de enkele honderden ambtenaren die de Europese landen ter beschikking zouden stellen worden niet gevonden, of met veel vertraging.

Ze kunnen het niet

De meer ‘verlichte’ Europese leiders zoals Angela Merkel weten dat het geen oplossing is de kop in het zand te steken, maar kunnen niet anders. Hun solidair verhaal botst met hun eigen neoliberaal elk-voor-zich beleid, waardoor de samenleving de instrumenten mist voor daadwerkelijke oplossingen. Ze hebben rancuneuze ikke-en-de-rest-kan-stikke mensen gevormd die het niet pikken dat net de vluchtelingen nu wél met warmte zouden worden omgeven. Dat komt tot uiting in de peilingen, waar ook Merkel rekening mee moet houden.

Bovendien hebben niet alle Europese lidstaten dezelfde belangen. Voor Orban van Hongarije is het makkelijk: tegenhouden of doorlaten, in Hongarije blijven ze in elk geval niet. Maar voor een land als Duitsland, waar vele vluchtelingen uiteindelijk naar toe willen, ligt het moeilijker. Nu is Duitsland wel de sterkste lidstaat in de EU, maar in een zo gevoelige materie kan het zijn wil niet opleggen aan andere landen. Ook al zou het de Europese wet aan zijn kant hebben, en kan het de nodige meerderheid bijeenschrapen in de Europese Raad voor nieuwe regels over het verdelen van vluchtelingen, het kan zijn wil niet opleggen. Dan merk je dat de EU geen natiestaat is: boekhoudregels kan de EU desgevallend nog wel opleggen aan 28 verschillende maatschappijen, maar zaken die raken aan beschaving en identiteit veel moeilijker. Vandaar het bizarre spektakel van Europese regels die door iedereen worden overtreden, regeringsleiders die elkaar uitschelden, en alsmaar meer hekken.

Het bestaan van de Europese Unie heeft nu eenmaal als gevolg dat alle Europese landen moreel en politiek mee verantwoordelijk zijn voor wat in Europa met de vluchtelingen gebeurt. Als het in Hongarije eens goed mis gaat heeft ook de Nederlandse premier Rutte of zijn Belgische ambtsgenoot Michel boter op het hoofd. Ze kunnen niet samen beslissen, maar zijn wel samen verantwoordelijk… De onrust blijkt uit de verklaring van de Europese verantwoordelijke voor buitenlands beleid, Federica Mogherini, dat de identiteit van Europa op het spel staat.
In de media hoor je ook al de bezorgdheid over het verlies aan prestige van Merkel en Duitsland, nu de Europese Unie van de ene in de andere crisis stapt. Wie kan de boel nog samen houden? Commissievoorzitter Juncker wil wel in het gat springen: machtspolitieke spelletjes horen erbij in de Europese Unie. Je zou ermee kunnen lachen, ware het niet dat duizenden mensenlevens worden verwoest.

Bedoeld of niet, het Europese beleid komt er vooral op neer nieuwe potentiële vluchtelingen te ontmoedigen. Het aantal uitzettingen van niet-erkende vluchtelingen bedraagt reeds 569. De grenzen worden “versterkt”. De toestand in de vluchtelingenkampen is rampzalig, vooral daar waar niet-Syrische vluchtelingen werden samen gezet. Met Erdogan worden zoete broodjes gebakken. Uiterst-rechts belaagt de vluchtelingen en scoort in de peilingen.

Valkuilen

Links zou dus in de hoogste staat van alarm moeten verkeren, maar dat lijkt niet echt het geval.

Links moet bovendien uitkijken voor enkele valkuilen.
Zo gaat het in de lopende crisis wel degelijk om vluchtelingen. Van de 744.000 mensen die in 2015 hun heil zochten in Europa kwam 94 procent uit de tien landen waarvandaan de meeste vluchtelingen komen. Het gaat duidelijk niet om een plots toegenomen economische migratie, maar om een vluchtelingencrisis. Het is daarom geen slim idee vluchtelingen en economische migranten door elkaar te halen, onder het motto “allemaal welkom”. Daarmee verzwak je de Conventie van Genève over de vluchtelingen, die integendeel in het huidige klimaat elke verdediging kan gebruiken. Het toepassingsgebied van de Conventie is een stuk breder dan dikwijls gedacht wordt, maar het Europees beleid is er op gericht met een steeds nauwere interpretatie van deze Conventie te werken, om vluchtelingen te kunnen afschepen als economische migranten.
Ook economische migranten hebben rechten. Het drama van het grote aantal doden verdronken in de Middellandse Zee begon lang voor de huidige vluchtelingencrisis. Elke mens heeft recht op veilige reisroutes. Maar vluchtelingen blijven een verhaal apart.

Open grenzen?

Het is ook geen goed idee voor links nu een theologisch verhaal op te hangen over “open grenzen”. Persoonlijk ben ik geen voorstander van “vrij verkeer”, niet voor goederen, niet voor kapitaal, en ook niet voor mensen. Maar daar gaat het in de lopende crisis niet om. Het gaat om vluchtelingen uit een beperkt aantal landen, in de onmiddellijke nabijheid van Europa, die zo goed als ingestort zijn onder de druk van oorlog en miserie (en waarin het Westen een hoofdrol heeft gespeeld en speelt).
Een antwoord zoeken op de lopende vluchtelingencrisis is dus iets anders dan “de miserie van gans de wereld binnenhalen”.

Problemen niet ontkennen

Technisch gezien is Europa rijk genoeg om de vluchtelingen hier een nieuwe toekomst te bieden. Toch is een links alternatief niet vanzelfsprekend: ook links beweegt in een samenleving waar de solidariteit door jaren neoliberalisme is ondermijnd, en het één-tegen-allen-verhaal ideologisch overheerst. De betere delen van links hebben zich hard verzet tegen de oorlog in Irak en de “oorlog tegen het terrorisme”, maar zitten wel met de gevolgen. Zorgvuldigheid is daarom de boodschap.
Voor mensen die moeite hebben om aan een behoorlijke woning te raken kan het bijvoorbeeld een zure gedachte zijn voor vluchtelingen nu wél actief naar huisvesting te zoeken.
Maar zorgvuldigheid is nog iets anders dan zich in de hoek gedrukt voelen. Laat iemand als Tony Blair maar in het verdomhoekje zitten.
Links kan maatschappelijk moreel leiderschap opeisen door met positieve en mobiliserende plannen te komen om de vluchtelingen welkom te heten. Gelet op de omvang van het probleem zal een mobiliserende aanpak de sociale crisis in zijn geheel betrekken. Gelukkig kan links daarbij steunen op gemeenschapszin en solidariteit die echt niet verdwenen zijn.
De menselijke dimensie van de crisis mag niet van de voorpagina’s verdwijnen. Dit jaar zijn in de Middellandse Zee alweer bijna 3500 mensen verdronken. Nog even, en we kunnen een tweede statistiek beginnen over het aantal voor wie de vrieskou fataal is geworden.