15 maart 2024

 

Ook de grootste optimisten moeten toegeven dat linkse partijen in de EU zwak staan. Erger zelfs: op weinig uitzonderingen na zijn ze in de afgelopen jaren nog verder verzwakt en sommige zijn helemaal uit elkaar aan het vallen. Dat is heel duidelijk het geval met het Griekse Syriza, dat in september 2023 de bankier Kasselakis als opvolger van Tsipras koos. Het Spaanse Podemos verloor eerder al zijn twee historische leiders en partijoprichters Iñigo Errejón en Pablo Iglesias. Iglesias’ opvolgster Yolanda Diaz, minister van arbeid onder Sánchez, richtte echter haar eigen partij SUMAR op, wat de rangen van Podemos verder verzwakt.

In Duitsland is het eveneens een topfiguur uit Die Linke die uit ongenoegen met de partij in het afgelopen najaar haar eigen partij oprichtte, het Bündnis Sahra Wagenknecht, BSW. Dit initiatief is zeker niet de oorzaak, maar een duidelijk gevolg van de achteruitgang van de partij, onder andere door de aanhoudende strijd tussen voorstanders van programmatorische toegevingen om salonfähig te worden met het oog op regeringsdeelname (zij het initieel op het niveau van de deelstaten, de Länder), en anderzijds de linkerzijde die bijvoorbeeld niet bereid is om het anti-NAVO standpunt uit het programma te schrappen. Bij de Europese verkiezingen van juni aanstaande zullen de ‘populariteitscijfers’ van BSW voor de eerste maal naast die van Die Linke kunnen gelegd worden.

Een beoordeling van BSW is moeilijker dan op het eerste gezicht lijkt. Sociaal-economisch situeert het zich duidelijk rechts. Het BSW-programma verwijst op geen enkele manier naar het kapitalisme, en sinds jaren ziet Wagenknecht als het streefdoel van links een welvaartstaat zoals die – naar haar eigen oordeel althans – onder het naoorlogse Wirtschafswunder en zijn ‘architect’ Ludwig Erhard zou bestaan hebben. De toevloed van asielzoekers zou mede een gevaar vormen voor die welvaartstaat. Anderzijds was zij, en niet de Linke-leiding, de initiatiefneemster van een grote vredesbetoging in Berlijn op 27 februari 2023.

 Over BSW laten we twee Duitse linkse auteurs aan het woord: Jürgen Reusch en Dominik Feldmann. Ze schreven een duidelijke karakterisatie van BSW in het recentste nummer van het Duits driemaandelijks tijdschrift Z. [i]. We danken hen voor de toelating tot vertaling en overname. Het artikel werd voor een heel klein gedeelte ingekort. (H. Michiel)

 

+++++++++++

 

BSW, terug naar het verleden?

 

 Jürgen Reusch en Dominik Feldmann

 

BSW is sinds eind januari een partij, vooralsnog met sterk gecontroleerd lidmaatschap. Alles wordt strikt top-down georganiseerd. Sahra Wagenknecht wil deze keer – in tegenstelling tot ‘Aufstehen’ [ii]– de controle behouden. BSW appelleert aan de diepe ontevredenheid bij een groot deel van de bevolking, aan de vrees voor sociale achteruitgang en de angst voor veranderingen, alsook de toenemende onmin met de politieke klasse, die er geen benul van heeft wat ze aanricht bij ‘die daar beneden’. Steeds meer mensen voelen zich politiek dakloos, aldus Wagenknecht op het partijcongres.

Daar stelt ze uitdrukkelijk geen links alternatief tegenover, wel een oppositie. Daarmee neemt ze het op voor de wijdverbreide basishouding tegen ‘die daar boven’. Dat doet ze op basis van thema’s waar velen mee bezig zijn: sociale rechtvaardigheid, vrede en antimilitarisme, kritiek op de Brusselse bureaucratie, klimaat- en migratiepolitiek. BSW wil nagaan of er plaats is voor een parlementaire oppositie, nu de establishments van de partijen door eigen schuld aan betekenis en vertrouwen hebben verloren. Dat trekt ook linksen aan die met hun huidige partij ontevreden zijn. Die Linke zal zich moeten afvragen hoe het zover kon komen dat ze vaak niet als de dringend noodzakelijke linkse tegenpool voor het neoliberale en het asociale crisisbeleid werd gezien.

 

Tegen ongelijkheid , voor het algemeen welzijn

Het thema sociale rechtvaardigheid neemt in het basismanifest en de toespraken op het partijcongres eind januari 2024 een centrale plaats in. Wagenknecht hekelt in haar partijtoespraken de neoliberale dwang en scheefgroei, ze gaat tekeer tegen verarming en herverdeling van onderen naar boven, privatisering en prekarisering. Ze stelt een hele cataloog voor met zinvolle sociale eisen, zoals die ook door andere linkse krachten en Die Linke verdedigd worden.

Maar het kader waarin deze eisen gesteld worden draagt een duidelijk BSW-stempel. Die aanklachten lijken niets met het kapitalisme te maken te hebben, en het begrip komt bij BSW ook niet voor. De verantwoordelijkheid voor de ongelijkheid ligt bij ‘monopolies’, ‘grote concerns’, ‘lobbyisten’, ‘graaiers’ en ‘spelers’. Daar staan tegenover de hardwerkende kleine en middelgrote ondernemingen[iii]’ en miljoenen hardwerkende mensen. Hierbij worden aan deze groep van kleine en middelgrote ondernemers dezelfde belangen toegeschreven zoals aan de loontrekkenden, terwijl precies in de kleine en middelgrote ondernemingen de arbeidsverhoudingen voor de werknemers vaak bijzonder precair zijn.

Het centrale thema bij BSW is niet het klassenconflict tussen kapitaal en arbeid, maar de ‘ongelijkheid’, die door een rechtvaardiger verdeling moet in evenwicht gebracht worden. De basis voor haar concept heeft Wagenknecht reeds in haar boek ‘Die Selbstgerechten’ [De zelfgerechtigden] uitgelegd, en deels ook al in haar eerdere boeken “Freiheit statt Kapitalismus” [Vrijheid in plaats van kapitalisme] en “Reichtum ohne Gier” [Rijkdom zonder hebzucht]. In de geest van het ordoliberalisme [iv] à la Ludwig Erhard pleit ze, onder verwijzing naar de oude Bondsrepubliek van de jaren 1950 en 1960, voor een nationaal georiënteerd maatschappijmodel, met erkenning en honorering van concurrentie en prestatie, en dat in twee richtingen. Er moet voor sterke kleine en middelgrote ondernemingen en terzelfder tijd voor ‘zekere, goedbetaalde arbeidsplaatsen’ gezorgd worden. Er wordt niet vermeld dat die twee aspecten met elkaar in conflict kunnen komen. In plaats daarvan wordt het ‘sociaal partnerschap’ van de oude Bondsrepubliek positief benaderd, zoals in recente uitspraken van Thomas Geisel en Fabio de Masi. Dat zijn sociaal romantische mythes van een zogezegd beter verleden, dat er echter niet was.

“De politiek moet terug het algemeen welzijn dienen” (alsof dat ooit zo was). Deze nogal wazige doelstelling wordt geflankeerd met de wens om het ‘verval van de maatschappelijke samenhang’ tegen te gaan, een frase uit het ‘maatschappelijk middenveld’ die ook door Scholz [de SPD kanselier], Steinmeier [SPD, president van de Bondsrepubliek] en Merz [voorzitter van de CDU] in de mond genomen wordt.

Meer sociale rechtvaardigheid is echter niet gratis. Wie draagt de kosten? Want niet alleen de kleine bedrijven maar ook de ‘Duitse industrie’ moet ondersteund worden, “want ze vormen de ruggengraat van onze welstand”, en ook de arbeid moet goed betaald worden voor de miljoenen die onderaan zitten, en dat terwijl de eigendomsverhoudingen onveranderd moeten blijven. Op dit punt gaat BSW uit van de bereidheid tot samenwerking, wat ingaat tegen haar anti-establishment-retoriek tegenover de politieke klasse. Het is helemaal niet duidelijk hoe er voor het herverdelingsproject  meerderheden zullen gevonden worden. Die herverdeling zou overigens niet al degenen ten goede komen die het slachtoffer zijn van sociale ongelijkheid; dat blijkt bijvoorbeeld waar Wagenknecht achter sancties staat bij het ‘Bürgergeld’[v] en de kosten voor vluchtelingen vergelijkt met het inkomen van gepensioneerden.

 

Staat en Parlement moeten het oplossen

In het algemeen overweegt het beeld van een plaatsvervangende politiek die zich inzet voor de  vlijtige maar lijdende en passieve meerderheid. Loontrekkenden zijn in deze optiek geen subject, maar object. Bij BSW vindt men geen positieve vermeldingen over strijd in de bedrijven, bij de vakbonden of bij de sociale bewegingen. Er is geen appél aan de loontrekkenden als handelingsbekwame klasse, maar wel aan het Parlement en de politiek: “Er is nood aan betrouwbare politici, die zich voor deze doelstellingen willen inzetten”, luidt het in het basismanifest.  Aangesproken wordt men als kiezer (en schenker). Om hen te helpen moet BSW in de parlementen kunnen intreden en daar voor een betere politiek zorgen. Zulke plaatsvervangerspolitiek maakt zich afhankelijk van de belangstelling in de media en aan eventuele parlementaire coalitie-experimenten.

 

Welke plaats voor BSW in het partijlandschap?

Is er plaats voor een anti-establishment-partij zoals BSW zichzelf ziet? Wagenknecht verklaarde daarover dat ze op middellange termijn een volkspartij willen worden. BSW zou een belangrijke rol kunnen spelen in zoverre dat coalities de AfD [het uiterst-rechtse Alternative für Deutschland] blijven afwijzen en Die Linke een niet zeer geliefde en zwakke partner is. Als er dan voldoende op BSW gestemd wordt kan de partij haar gewicht in de schaal werpen.

Vanwaar zouden die stemmen kunnen komen? Men kan daarover nu alleen maar speculeren. In ieder geval kan men met de BSW-standpunten politiek daklozen in verschillende richtingen bereiken: bij een deel van de AfD-kiezers, aan de rechterzijde van de SPD, bij ontevreden kiezers van Die Linke en bij de grote groep van niet-kiezers.

Hier komen we bij de verhouding van BSW tot AfD. Een ‘AfD-lite’ zoals vaak beweerd wordt wil BSW niet worden en is het ook niet. Toch blijft de verhouding tot AfD erg in het ongewisse. AfD lijkt meer concurrent te zijn dan tegenstander. Want de eigenlijke tegenstander is het groene lifestyle-linksliberalisme dat de loontrekkenden in de armen van AfD dreef. BSW bleef afwezig van de grote betogingen en meetings tegen rechts in januari en februari. Voor BSW is er eigenlijk geen opgang van  rechts, dat blijkt ook duidelijk uit de boeken van Wagenknecht. Derhalve bestreden de betogingen eigenlijk maar een symptoom, niet de oorzaak van de hoge cijfers in de polls. Wie AfD werkelijk wil terugdringen, verklaarde ze tijdens het partijcongres dat terzelfder tijd doorging als de massademonstraties, zou beter opkomen voor sociale eisen. Want de opgang van AfD is het resultaat van de asociale Ampel-politiek [De huidige coalitie in Berlijn, SPD +Grünen+FDP, wordt de Ampel Koalition (verkeerslichtcoalitie) genoemd naar de kleuren van de samenstellende partijen]. En inderdaad, werkelijke of gevreesde sociale achteruitgang maakt de AfD sterk. Maar er is ook een toenemende antidemocratische, racistische, antisemitische en ook direct fascistische mentaliteit. In contrast met Wagenknecht heeft de schrijfster Daniela Dahn dat fenomeen in haar speech op het partijcongres aangesneden en verwachtte van BSW een antiracistisch en antifascistisch engagement.

 

Hoofd- en neventhema’s

Een deugdelijk oppositieprogramma vereist meer dan sociaal politieke eisen. Op het partijcongres kwam het onderwerp oorlog-vrede-ontwapening sterk uit de verf. Ontwapening, gemeenschappelijke veiligheid zoals Willy Brandt en Gorbatsjov het zagen, neen aan de wapenexport of actieve deelname aan militaire conflicten, neen aan de geopolitieke ambities van de USA, en ja aan een ’defensief gericht’ Europees verdedigingsbondgenootschap, dat zijn eisen die tegemoet komen aan een wijdverbreid onbehagen in de bevolking tegenover het oorlogsgevaar en de geldslokkende bewapening.

Wapens leveren aan Oekraïne is een dwaling, verklaarde Wagenknecht met veel bijval op het partijcongres. Militair kan Oekraïne deze oorlog toch niet winnen. Men zou beter alle energie steken  in een onderhandelde oplossing. De medeverantwoordelijkheid van Rusland voor de aanhoudende oorlog vermeldde ze op het partijcongres met geen woord.

Aan thema’s als migratie en klimaatcrisis heeft de nieuwe partij tot nog toe weinig aandacht besteed. De klimaatcrisis is nauwelijks een randbemerking waard. “ Blind activisme en ondoordachte maatregelen helpen niet om het klimaat te beschermen”, denkt ze. Ze zijn schadelijk voor de economie en maken het leven duurder. Als oplossing vindt men alleen maar het trefwoord ‘innovatieve sleuteltechnologieën’. In ieder geval mag het niet tot het einde van kolencentrales en verbrandingsmotoren leiden, aldus meerdere bijdragen op het congres.

Ook de migratiepolitiek van BSW bevat tegenspraken. Wagenknecht veroordeelde de terugkeerpolitiek zoals die in AfD-kringen circuleert, maar voegde eraan toe dat immigratie moet ‘beperkt’ blijven en ‘ons land en zijn infrastructuur niet mag overbelasten’, zoals in het basismanifest staat. Anders ontstaat er een grotere concurrentiestrijd voor de sociale uitkeringen, ten koste van degenen die het moeilijk hebben in het leven. Op dit punt had ze kunnen verwijzen naar de grote vermogens en de winsten van de grote bedrijven, maar dat doet ze niet. Wat ze wel zegt is dat om overbelasting en concurrentie te verminderen men desnoods mensen het land moet uitzetten. Ook kwam ter sprake dat het migratieprobleem oplossen inhoudt dat men iets doet aan de redenen voor het wegvluchten. Daar kan men het mee eens zijn, maar zelfs als het ernstig zou geprobeerd worden duurt het tientallen jaren. En ook BSW heeft niet het minste realistische plan om de immigratie te ‘begrenzen’ zonder metershoge muren en omheiningen te bouwen en zonder elementaire mensenrechten te schenden. En zo belandt BSW met al de opportunistische toegevingen aan de sceptische tijdsgeest in verband met migratie bij een positie die wel niet ‘AfD lite’ is, maar verdacht veel lijkt op ‘Ampel lite’.

Velen van de ontevredenen die ergens naar oppositie uitkijken zullen het BSW waarschijnlijk niet kwalijk nemen wanneer ze het alleen met de sociale en op vrede gerichte eisen eens zijn. Voor zover men momenteel kan oordelen is het mogelijk dat BSW binnen het partijensysteem een niche vindt voor oppositie-gestemden, anders dan AfD en niet-deelname aan verkiezingen. Of Wagenknechts concept van een oppositie die buiten de links-rechtstegenstelling staat zal aanslaan kan men vandaag niet voorspellen. Vele links actieven, die nu naar de reddingsboei BSW grijpen zullen op middellange termijn waarschijnlijk terug linkse opties naar voren brengen, waarschijnlijk ook voor een buitenparlementaire dynamiek. Tot nader orde zijn het voor een linkse politiek nogal duistere vooruitzichten.

 

[i] ] Jürgen Reusch en Dominik Feldmann, “BSW: Zurück in die Zukunft?”, Z., Zeitschrift für marxistische Erneuerung, nr 137, maart 2024.

[ii] ‘Aufstehen’, een vrij onduidelijke en kortstondige poging van Wagenknecht in 2018 om een ‘beweging’ “(Sammlungsbewegung ) op te richten. [Noot van de vertaler]

[iii] Het Duitse ‘Mittelstand’ staat niet voor het Nederlandse ‘middenstand’ (essentieel de handelaars) maar op het midden-en kleinbedrijf (mkb in Nederland, KMO in België). [Noot van de vertaler]

[iv] Het ordoliberalisme is een economische theorie/ideologie, die met het traditionele economisch liberalisme het geloof in het functioneren van de vrije markt als regulerend maatschappelijk principe gemeen heeft. Maar in tegenstelling tot het laissez-faire liberalisme kennen de ordoliberalen aan de Staat een specifieke en krachtige rol toe om de vrije markt ongehinderd te laten functioneren. [Noot van de vertaler]

[v] Het ‘Bürgergeld’ is de nieuwe benaming voor de lichtjes aangepaste regeling voor werkloosheidsvergoeding van de Hartz 4 wetgeving. [Noot van de vertaler]

 

---