door Willem Bos, december 2008

De Europese leiders hebben zich op hun recente top in Brussel niet alleen bezig gehouden met het redden van het milieu, maar ook met het redden van het verdrag van Lissabon. Na afloop werd bericht dat een aantal concessies aan de Ieren een tweede referendum en een overwinning van de voorstanders van het verdrag mogelijk moeten maken. Zo kan het verdrag alsnog, met een jaar vertraging, in werking treden. Is het verdrag echt gered, en zo ja moeten we blij zijn met dit soort besluitvorming in de EU, vraagt Willem Bos van Ander Europa zich af.

Het verdrag van Lissabon is zoals bekend de opvolger van de Europese Grondwet, die in 2005 sneuvelde in de referenda in Frankrijk en Nederland. Het nieuwe verdrag onderging hetzelfde lot tijdens het referendum in Ierland in juni van dit jaar. Het Franse en Nederlandse ‘nee’ werd onschadelijk gemaakt door het grondwettelijk verdrag te vervangen door het verdrag van Lissabon. Dat verdrag, dat in de vorm is aangepast, maar waarvan de inhoud in essentie hetzelfde is gebleven, werd niet opnieuw in een referendum aan de bevolking voorgelegd.

In Ierland is die aanpak niet mogelijk, want de Ierse Grondwet stelt een referendum over buitenlandse verdragen verplicht. Tegelijkertijd kan een Europees verdrag niet in werking treden als niet alle lidstaten het geratificeerd hebben. Om die impasse te doorbreken zijn in Brussel een aantal besluiten genomen die de weg voor een Iers ‘ja’ tegen het verdrag moeten effenen. In de eerste plaats is dat een besluit over het aantal Eurocommissarissen. Het verdrag van Lissabon bepaalt dat er een einde komt aan de situatie waarbij iedere lidstaat één Eurocommissaris levert. Vanaf 2014 moet er volgens het verdrag een roulatiesysteem komen waarbij niet alle landen tegelijkertijd meer een commissaris leveren. Ervan uitgaande dat het verlies van de ‘eigen’ commissaris een belangrijke reden was voor de Ieren om tegen het verdrag te stemmen wil men die vernieuwing nu laten vallen.

Maar hoe wordt die verandering in het verdrag van Lissabon gerealiseerd? De koninklijke weg was natuurlijk geweest om het huidige verdrag van Lissabon te vervangen door een nieuwe versie zonder die bepaling. Dat Lissabon 2 zou dan in de diverse lidstaten een nieuwe goedkeuringsprocedure moeten doorlopen. Maar deze koninklijke weg was ook een onmogelijke weg, want hèt argument om de Ieren onder druk te zetten om toch in te stemmen met Lissabon was en is juist het feit dat op Tsjechië en Ierland na alle andere landen inmiddels geratificeerd hebben.

Daarom werd voor een binnenweggetje gekozen. Dat bestaat eruit dat eerst alle landen Lissabon ratificeren en dat verdrag in januari 2010 in werking treedt. Vervolgens wordt dan in de loop van 2010 of 2011, in een protocol waarin de toetreding van Kroatië wordt geregeld, de betreffende bepaling er weer uit gehaald. Fraai is natuurlijk anders. Natuurlijk zullen de verschillende regeringen de nu toegezegde concessie aan de Ieren waarschijnlijk wel nakomen, maar helemaal zeker daarvan kan je natuurlijk nooit zijn. Bovendien geeft dit ‘binnenweggetje’ landen een mooi instrument in handen om de onderhandelingen straks opnieuw onder druk te zetten. Van de Ieren wordt dus gevraagd om eerst, net als alle andere lidstaten, in te stemmen met het verdrag van Lissabon, en erop te vertrouwen dat het later weer wordt aangepast. Een bizarre truc, die iets zegt over democratie en transparantie in Europa.

Het tweede punt waarover de Europese leiders het eens zijn geworden is een verklaring waarmee ze de bezwaren van de Ieren tegen het verdrag weg wil nemen. Daarin staat onder andere: “Het Verdrag Lissabon laat het veiligheids- en defensiebeleid van de lidstaten onverlet, ook het traditionele neutraliteitsbeleid van Ierland en de verplichtingen van de meeste andere lidstaten.” Dat is mooi en daar zullen veel Ieren blij mee zijn.

Maar wie de tekst van het verdrag van Lissabon erbij neemt ziet dat daar wat anders staat. In artikel 42 lid 7 staat dat lidstaten zich verplichten om als een van de lidstaten wordt aangevallen die lidstaat met alle middelen te hulp te schieten. Wat dit kan betekenen hebben we gezien na de aanvallen van 11 september. Die aanvallen werden door de Amerikaanse regering en de Navo onmiddellijk als een aanval op de VS gekwalificeerd. Een dergelijke situatie in Europa, zou dus, onder het verdrag van Lissabon, snel een einde maken aan de Ierse neutraliteit.

De voorstanders van het verdrag van Lissabon hopen dat de Ieren volgend jaar alsnog ‘ja’ zullen zeggen tegen het verdrag van Lissabon. Het is heel goed mogelijk dat dit gebeurt, ook al geven de opiniepeilingen aan dat nu al een groot deel van de Ieren van plan is weer ‘nee’ te stemmen. Bovendien leert de ervaring van alle Europese referenda van de afgelopen jaren dat tijdens de campagne het aantal ‘nee’-stemmers gestaag stijgt. Maar wat de uitkomst van een nieuw Iers referendum ook is, het grootste probleem is de manier waarop de Europese elite met de Europese democratie en de wil van de bevolking om gaat.

De totstandkoming van de Europese grondwet was nog enigszins democratisch. Er was een breed samengestelde conventie en er zouden in een tiental landen referenda gehouden worden. Maar na het Franse en Nederlandse ‘nee’ was deze korte periode van democratische opening snel voorbij. Andere geplande referenda over de grondwet werden – met uitzondering van Luxemburg – afgelast. Het nieuwe verdrag werd in grote geheimzinnigheid achter gesloten deuren in elkaar gezet en is volstrekt ontoegankelijk. Nieuwe referenda werden geblokkeerd. De beslissingen worden in Europa genomen in een kleine kring; de invloed van de Europese burgers wordt zo veel mogelijk beperkt.

De voorzitter van de conventie die de Europese grondwet schreef, Giscard d’Estaing heeft ooit, op een onbewaakt ogenblik, opgemerkt: ‘wij zijn bij de hele Europese constructie één ding vergeten, de bevolking’. Die omissie gaat zich op den duur wreken. De Europese bevolking zal zich niet blijven neerleggen bij een dergelijk ondemocratisch Europa. We zien al jaren hoe de stemming onder de bevolking steeds Eurosceptischer wordt.

Voorstellen als van Ander Europa en soortgelijke organisaties elders in Europa om haast te maken met een democratische doorstart van Europa worden hooghartig genegeerd. Maar als we niet oppassen zal uiteindelijk de wal het schip keren en kan de hele Europese samenwerking te pletter lopen.

[ Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Grenzeloos]