door Herman Michiel, 27 januari 2017

Zeggen de woorden ‘sixpack’, ’twopack’, ‘Begrotingsverdrag’ u nog iets? Of het ‘Europees Semester’ en de Europese economic governance? Het is inmiddels ook al een half decennium geleden dat de eurospeak met deze bargoense termen verrijkt werd. De Europese leiders moesten vaststellen dat hun Europese Unie (EU) dreigde ineen te stuiken, want niet bestand tegen de financiële crisis die in 2008 losbarstte. In het bijzonder een aantal landen van de eurozone bleken uiterst kwetsbaar te zijn, uitgeleverd als ze waren aan de geliberaliseerde financiële markten en de logica van een fout geconcipieerde Europese Muntunie.

Wij hebben dat niet gedaan

Overtuigd van hun neoliberale dogma’s legden de Europese leiders de fout niet in de architectuur van hun Muntunie, maar bij de lidstaten die “de regels niet hadden gerespecteerd”. Want de stabiliteit van het gebouw werd toch gegarandeerd door het Stabiliteitspact, u weet wel, begrotingstekorten onder de 3% en staatsschulden onder de 60%. Dat bijvoorbeeld Spanje en Ierland dat Stabiliteitspact veel beter respecteerden dan Duitsland of Frankrijk en niettemin in een diepe crisis terecht kwamen kon onze leiders niet afbrengen van hun neoliberale remedies: een nog strenger regime voor de overheidsbegrotingen, verdere afbouw van de ‘welvaartstaat’, een ‘relancebeleid’ door … lonen en vakbonden aan de ketting te leggen. Dat was het twijfelachtige medicijn verpakt als sixpack, twopack, Begrotingsverdrag, Europees Semester enzovoort. Wat het uithaalde kunnen we vandaag vaststellen: de EU is de zieke man van de wereldeconomie, en binnen de EU doet de eurozone het nog iets slechter dan de rest.

Zelfs de Europese leiders konden dat niet ontkennen. Maar welk besluit trokken ze daaruit? Zoals de chirurgijn die merkte dat zijn patiënt er nog bleker uitzag na de eerste aderlating en daarom tot een tweede overging, vonden onze leiders dat de Economische en Monetaire Unie moet uitgediept en voltooid worden. Eind december 2012 kwam toenmalig Europees ‘president’ Van Rompuy met een rapport : “Towards a Genuine Economic and Monetary Union” ¹, naar een echte economische en monetaire unie dus, wat een impliciete toegeving is dat de bestaande geen echte is. Het Van Rompuy-rapport werd ook het rapport van de vier voorzitters genoemd (four presidents’ report), want ook toenmalig commissievoorzitter Manuel Barroso, toenmalig voorzitter van de eurogroep Jean-Claude Juncker en Europese Centrale Bank-voorzitter Mario Draghi zouden mee de pen vastgehouden hebben. Om tot een echte EMU te komen moest er een ‘bankenunie’ opgezet worden, om te vermijden dat banken bij een volgende crisis opnieuw met overheidsgeld moeten gered worden; de EU moet zich veel ingrijpender kunnen inlaten met de begrotingen van de lidstaten (‘begrotingsunie’) en deze lidstaten moeten veel sterker aangezet worden om ‘hervormingen’ door te voeren die hen competitiever maken (‘economische unie’). Een ideetje hierbij was om financiële bonussen te geven aan regeringen die flink hervormen; een begroting van de eurozone zou daarbij moeten overwogen worden. Natuurlijk kon een hoofdstukje ‘democratische legitimering’ niet ontbreken, maar veel verder dan het Europees Parlement dat regelmatig ingelicht zou worden over het doen en laten van de Trojka ging dit niet.

Toch veroorzaakte het Plan Van Rompuy nogal wat wrevel, vooral in landen als Duitsland, Nederland of Finland, niet omdat het een onaanvaardbare ingreep in de (budgettaire, sociaal-economische) soevereiniteit van lidstaten betekent, maar omdat een eigen begroting voor de eurozone, hoe beperkt ook en hoe gericht ook op verdere neoliberalisering van het beleid, een stap te ver is en te veel neigt naar een ’transferunie’ met overdracht van financiële middelen van de ene lidstaat naar de andere. Het zelfde bezwaar rond een gemeenschappelijke aanpak van het redden of afwikkelen van zieltogende banken, of een gemeenschappelijke depositowaarborg, waartegen de Duitse minister van financiën Schauble zelfs dreigde een rechtszaak in te spannen.

Van vier naar vijf presidenten

Onder die omstandigheden kende het Plan Van Rompuy slechts een beperkt succes, en dan vooral in zijn schadelijkste aspecten waar de neoliberale regeringen van de lidstaten toch al enthousiast mee bezig waren: verdere besnoeiingen in de overheidsuitgaven, kruisvaart tegen de lonen, pensioenen, arbeidsrechten en collectieve arbeidsovereenkomsten. Van een bankenunie die er moest voor zorgen dat de burger niet opnieuw de pineut zou worden van een toekomstige bankencrisis kwam niets in huis ².

In juni 2015 kwam er een herwerkte versie van het four presidents’ report, bekend als het five presidents’ report ³. De vijfde president was de bij het vorige rapport vergeten voorzitter van het Europees Parlement, en het rapport ging nu officieel uit van Commissievoorzitter Juncker, “in nauwe samenwerking met Donald Tusk, Jeroen Dijsselbloem, Mario Draghi en Martin Schulz”. Tussen haakjes, voor zover de Europeaan al gehoord heeft van een ‘vijfvoorzittersrapport’ zal het hem/haar al lang niet meer verbazen dat fundamentele opties voor de toekomst van de Unie uitgestippeld worden door vijf onverkozen ⁴ heerschappen, in nauw overleg met Berlijn, Parijs, Helsinki …

Maar democratisch ontstaan of niet, het vijfvoorzittersrapport is wel het stappenplan van de Europese leiders, het ‘coalitieverdrag van de Europese elites’, zoals het genoemd wordt in een studie van de Rosa Luxemburg Stichting ⁵. Met de aarzelende reacties op het Plan Van Rompuy, de tot nog toe niet uitgekomen vrees dat drastische neoliberale hervormingen in de eurozone zouden aangemoedigd worden met financiële bonussen en de inmiddels tot fait divers geworden geplogenheden van het Europees Semester zou men de indruk kunnen krijgen dat de Europese leiders al genoeg rond hun hoofd hebben met Trump, Brexit, extreemrechts en het buitenhouden van asielzoekers om er nog ambitieuze neoliberale hervormingsplannen bij te nemen. Een gevaarlijke misvatting, want het is niet omdat de Europese machine weinig lawaai maakt dat ze niet verder draait. “Het vijfvoorzittersrapport beschrijft een strategie waarmee de regeringen nog eerder ten nadele van hun burgers zouden regeren dan de winsten te beperken van het financieel kapitaal”, aldus de Rosa Luxemburg studie, die de linkerzijde in Europa dringend aanmaant hierop een gepast antwoord te ontwikkelen. De Europese Commissie heeft aangekondigd dat ze in de lente van 2017 een Witboek zal publiceren met daarin een stappenplan tot 2025 voor de voltooiing van de Europese Economische en Monetaire Unie. Hieronder geven we een beknopte becommentarieerde samenvatting van het vijfvoorzittersrapport ⁶.

Economische unie

De economische structuren en welvaartsystemen moeten gemoderniseerd worden, en daartoe zijn structurele hervormingen in alle lidstaten noodzakelijk. In alle landen van de eurozone moeten autoriteiten voor het  concurrentievermogen (‘Competitiveness Authorities’) ingevoerd worden:

“Deze ‘autoriteiten voor het concurrentievermogen’ moeten onafhankelijke instanties zijn met het mandaat ‘te onderzoeken of de loonontwikkeling gelijke tred houdt met de productiviteit en deze vergelijken met de ontwikkelingen in andere landen van de eurozone en in de voornaamste vergelijkbare handelspartners’, zoals reeds door een grote meerderheid van lidstaten in het kader van het Euro Plus-pact is afgesproken.”

Natuurlijk is er in het vijfvoorzittersrapport nergens sprake van maatregelen tegen een land als Duitsland, waar de loonevolutie gevoelig onder de productiviteitsstijging blijft; dit zorgt nochtans voor een ernstige verstoring van de economische unie. Verwijzend naar Nederland en België, waar dergelijke autoriteiten voor het concurrentievermogen reeds bestaan en hun ‘deugdelijkheid’ bewijzen, zegt het rapport:

“Nationale actoren, zoals sociale partners, dienen hun rol te blijven spelen overeenkomstig de vaste praktijk in elke lidstaat, maar zij zouden de adviezen van de betrokken autoriteiten moeten gebruiken bij loononderhandelingen.”

Ook een paar lang bekende ideetjes die moeten doorgaan voor het sociale luik van de economische unie: “meer mensen van alle leeftijden aan werk helpen; het goede evenwicht vinden tussen flexibele en vaste arbeidsovereenkomsten, (..) de belasting op arbeid naar andere terreinen verschuiven; aan werklozen steun op maat bieden om hen weer aan een baan te helpen, zoals beter onderwijs en een leven lang leren”

Financiële unie

Voor de bankenunie “die de belastingbetalers beter moet beschermen tegen de kosten van bankenreddingen” worden de ideeën herhaald van een gemeenschappelijk bankentoezicht, een gemeenschappelijke bankenafwikkeling en gemeenschappelijke depositogarantie. Dit zou toch al iets betekenen, maar men moet weten wat onder deze woorden schuilgaat. Het afwikkelingsfonds, waardoor de belastingsbetaler zou moeten beschermd worden tegen instortende banken, zal weliswaar door de banken gefinancierd worden, maar dit ten bedrage van een schamele 55 miljard euro – een peulschil in vergelijking met wat overheden afgedokt hebben in de voorbije bankencrisis – en pas tegen 2025! Wat een echte gemeenschappelijke depositogarantie betreft (die voor spaarders de garantie op 100.000 euro inhoudt als hun bank overkop gaat, momenteel gewaarborgd door de individuele lidstaten ) blijken de Duitse en andere bezwaren nog altijd even sterk, want alles is geformuleerd in de voorwaardelijke wijs, met veel zou’s en zouden’s (zo bv. “zou een gemeenschappelijke depositogarantie  het weerstandsvermogen tegen toekomstige crises vergroten”).

Er wordt ook nergens ingegaan op de banken die ’too big to fail’ zijn, en waarvoor overheden tussenkomen om een nationale ramp te vermijden. Daarentegen wordt een verdere integratie van de kapitaalmarkt (‘kapitaalmarktenunie’) gezien als een stabiliserende factor die de risico’s spreidt. Men zou het kunnen vergelijken met het idee dat een virusepidemie minder virulent zal zijn als het virus goed verspreid is over heel Europa … Ronduit verbijsterend is het te lezen dat men “de EU-markt voor securitisatie” wil revitaliseren; securitisatie is het verpakken van hypothecaire en andere leningen om ze door te verkopen als financiële producten. Securitisatie speelde een zeer belangrijke rol bij de verspreiding van de crisis die uitbrak in 2008, want veel van deze producten bleken zwaar ’toxisch’ te zijn.

Budgettaire unie

Veel economen, onder andere Stiglitz, hebben betoogd dat een monetaire unie niet leefbaar is zonder een aanzienlijk budget; bij een ‘asymmetrische’ economische schok kan dit ingezet worden om bijvoorbeeld de werkloosheidsvergoedingen te ondersteunen. Maar in het vijfvoorzittersrapport betekent een budgettaire unie niets dergelijks. Alleen in de zeer voorwaardelijke wijs wordt gesteld dat een ‘eurozonebrede budgettaire stabilisatiefunctie op langere termijn belangrijk zou zijn’. De budgettaire unie is er alleen om overheden onder begrotingscuratele te stellen waar elk tiende van een procent deficit als onsolidair gedrag wordt aangerekend. Daarvoor wordt de oprichting van een Europese Budgettaire Raad voorgesteld:

“Deze nieuwe entiteit zou de nationale begrotingsraden coördineren en implementeren die in de context van de EU-richtlijn inzake begrotingskaders zijn opgericht. Hij zou een publieke en onafhankelijke beoordeling geven op Europees niveau van de wijze waarop de begrotingen — en de uitvoering daarvan — presteren tegenover de economische doelstellingen en aanbevelingen vervat in het budgettaire governancekader van de EU. De samenstelling van de Raad zou pluralistisch moeten zijn en er zou een breed scala expertise moeten worden ingezet.”

Maar voor de oprichting van deze begrotingspolitie was de voorwaardelijke wijs maar van korte duur; al in oktober 2016 was de European Fiscal Board een feit. Of dit vijfkoppig gezelschap over een ‘breed scala expertise’ beschikt is niet zo zeker. De voorzitter Niels Thygesen was met Jacques Delors betrokken bij de oprichting van de muntunie, en is een uitgesproken voorstander van het ongehinderd optreden van de financiële markten.Hij vindt zelfs dat er enige dubbelzinnigheid moet bestaan over de bereidheid van de eurozone om een lidstaat in moeilijkheden bij te springen, want net die onzekerheid disciplineert een overheid ⁷. Ook de Nederlandse prof Roel Beetsma biedt alle garanties op strenge budgettaire orthodoxie; de Italiaan Massimo Bordignon werkte voor het Fiscal Affairs Department van het IMF, Sandrine Duchêne is General Secretary van AXA France en de gewezen Poolse financieminister Mateusz Szczurek heeft ervaring met structurele hervormingen in Centraal-Europa en was hoofdeconoom voor ING in Polen. Een breed scala hardcore marktideologen inderdaad…

Democratische unie?

 Zoals geen kerkdienst eindigt zonder Amen, eindigt een document uitgaande van de Europese leiders ook niet zonder het herhalen van rituele formules over democratie. Maar die democratie bestaat uit niet veel meer dan ‘economische dialogen’, ‘meer toezicht door het Europees Parlement’ of “het recht van een nationaal parlement om een commissaris op te roepen voor een presentatie” [!]. Ook zou de Commissie “regelingen moeten uitwerken om de interactie met de nationale parlementen efficiënter te maken.” Dialogen, toezicht, efficiënte interactie, een presentatie, … waarom moeten studenten politieke wetenschappen toch die dikke cursussen studeren over de rechtsstaat, politieke filosofie, checks and balances,  als het uiteindelijk volstaat af en toe ‘parlementaire momenten’ in te lassen en de vertegenwoordiging van het volk een powerpointpresentatie te geven?

De kille interstellaire ruimte

De lamentabele economische situatie in Europa, het blijvend risico op een nieuwe eurocrisis, Griekenland en Brexit, de toenemende vijandelijkheid van de bevolking tegenover de EU, niets brengt tot dusver de Europese elites uit hun baan richting de kille interstellaire ruimte van het marktfundamentalisme. Ondertussen slepen ze een half miljard mensen mee in hun dolle vaart. Wat moet er nog gebeuren vooraleer we de stuurknuppel overnemen?

1. Zie Ander Europa, 10 december 2012, Naar een echte economische en monetaire dictatuur.
2. Zie Corporate Europe Observatory, 24 januari 2014, A union for big banks.
3. Officieel “Completing Europe’s Economic and Monetary Union” of “De voltooiing van Europa’s Economische en Monetaire Unie “.
4. Hoe de voorzitter van het Europees Parlement ‘verkozen’ wordt hebben we pas meegemaakt met Antonio Tajani, Schulz’ opvolger. Het is moeilijk om in het getouwtrek tussen de Europese partijclans een democratische legitimering van het personage te zien.
5. Roland Kulke, Policy Paper 2/2016, The coalition treaty of the European elite, Rosa Luxemburg Stiftung.
6. Voor een kritische academische analyse van het vijfvoorzittersrapport, zie Severin Reissl en Engelbert Stockhammer, The Euro Crisis and the Neoliberal EU Policy Regime: Signs of Change or More of the Same?
7. Commission’s top advisor championed market ‘discipline’ in crisis years, Euractiv, 20 oktober 2016.