28 oktober 2024

Verschenen  op 21 oktober 2024 op  German Foreign Policy (*)
Nederlandse vertaling door Ander Europa
Met dank voor de toelating tot publicatie

De huidige plannen van de Europese Commissie om asielprocedures te verplaatsen naar derde landen kregen eind vorige week een ernstige tegenslag te verwerken. Een rechtbank in Rome verklaarde het overbrengen van verschillende vluchtelingen naar kampen in Albanië onwettig. Het plan is om vluchtelingen in een derde land te screenen en afgewezen asielzoekers uit Albanië via een versnelde procedure rechtstreeks uit te zetten naar hun land van herkomst. Een dergelijke praktijk zou onverenigbaar zijn met de jurisprudentie van het Europees Hof van Justitie (EHJ), zo oordeelde de Italiaanse rechtbank. De voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, had al eerder aangegeven dat ze overwoog om het ‘Albanië-model’ in de hele EU toe te passen. Von der Leyen onderzoekt ook de oprichting van ’terugkeercentra’ in derde landen van waaruit afgewezen asielzoekers kunnen worden uitgezet. Nederland is hierover al in gesprek met Oeganda. De Deense premier verklaarde op de EU-top dat de ‘regels’ niet meer werken ‘in de wereld van vandaag’, verwijzend naar het Vluchtelingenverdrag van Genève uit 1951. De regering van Italië wil het besluit van de rechterlijke macht om het ‘Albanië-model’ af te wijzen, terzijde schuiven.

Dieptepunt in bescherming vluchtelingen

Al voor de EU-top (16-18 oktober) drong de Duitse bondskanselier Olaf Scholz aan op een aanzienlijk snellere uitvoering van het EU-pact inzake migratie en asiel, dat in het voorjaar werd aangenomen. Naast andere hervormingen voorziet het pact in een directe screening van vluchtelingen aan de buitengrenzen van de EU. Wie vlucht uit landen waar de EU al een laag percentage asielzoekers heeft vastgesteld (20 procent of minder), krijgt zijn asielverzoek via een versnelde procedure aan de buitengrens behandeld en mag een speciaal daarvoor opgezette grensfaciliteit niet verlaten. De juridische bijstand aan asielzoekers die nodig is voor een eerlijke procedure is onder deze omstandigheden de facto onmogelijk. De regeling verkleint de kans op erkenning van aanvragen nog verder. Afgewezen asielzoekers worden dan rechtstreeks vanuit dergelijke grenskampen uitgezet. Het algemene akkoord over het hervormingspakket markeert volgens critici “een historisch dieptepunt voor de bescherming van vluchtelingen in Europa”.[1] De Duitse regering is duidelijk voorstander van de strengere maatregelen in de hoop dat ze het aantal vluchtelingen en illegale migranten dat in Duitsland aankomt aanzienlijk zullen verminderen. En Berlijn is vooral gebrand op de nieuwe regelingen omdat Duitsland geen buitengrens van de EU heeft. De grootste last van het opzetten van nieuwe EU grensfaciliteiten ligt bij landen als Griekenland en Italië.

Het Albanese model

Van zijn kant heeft Italië haast gemaakt met een ander model, waarbij asielprocedures onmiddellijk naar Albanië worden verplaatst. Mannelijke vluchtelingen wier boot door de Italiaanse kustwacht in de Middellandse Zee wordt opgepikt, worden vastgehouden en naar een verwerkingscentrum in de Albanese havenstad Shëngjin gebracht. Een tweede faciliteit is opgezet in het nabijgelegen Gjadër. Aanvraag voor asiel in Italië wordt dan in een ander land behandeld. Wie asiel krijgt, mag naar Italië reizen; wie afgewezen wordt, wordt rechtstreeks Albanië uitgezet. Rome is van plan om op deze manier tot 36.000 vluchtelingen per jaar te verwerken.[2] Ook hier zal de juridische bijstand die nodig is voor een eerlijk proces niet beschikbaar zijn. Premier Giorgia Meloni promootte haar model op een speciale bijeenkomst voorafgaand aan de EU-top in Brussel. Deze  bijeenkomst werd bijgewoond door de staatshoofden en regeringsleiders van tien andere EU-landen en de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen.[3] Von der Leyen had al eerder aangekondigd dat ze het Albanese model nauwlettend in de gaten zou houden en het potentieel ervan als toekomstige EU-brede oplossing zou beoordelen. Men denkt dat de goedkeuring ervan haalbaaris.[4]

Het Oegandamodel

Uit verslagen van de speciale vergadering in Brussel blijkt dat de voorzitter van de Commissie haar plan presenteerde om repatriëringscentra buiten de EU op te zetten. Deze ’terugkeercentra’ zouden asielzoekers verwerken van wie het verzoek om erkenning is afgewezen, maar van wie de uitzetting uit de EU naar hun land van herkomst of naar een zogenaamd veilig derde land niet onmiddellijk mogelijk is. Het idee is om ze zo snel mogelijk uit het betreffende EU-land te krijgen door het proces te ‘offshoren’. Volgens de plannen van von der Leyen zouden ze kunnen worden overgebracht naar de terugkeercentra, in wezen deportatiekampen, in derde landen.[5] Het meest concrete initiatief tot nu toe komt van Nederland, wiens extreemrechtse regering onlangs “het strengste asielbeleid ooit” aankondigde.[6] Vluchtelingen moeten gedwongen worden gehuisvest in een paar grote kampen en alleen worden voorzien van het hoogst noodzakelijke. Den Haag eist ook een opt-out van het gemeenschappelijk asielbeleid van de EU, zodat het het recht heeft om de grenzen van het land volledig af te sluiten. De Nederlandse regering is momenteel in gesprek met Oeganda over de bouw van een eerste dergelijk kamp.[7] Het zou dan aan de regering in Kampala zijn om te beslissen naar waar de vluchtelingen zouden worden gedeporteerd.

Het vluchtelingenverdrag uithollen

Intussen dringen de eerste EU-regeringen erop aan om het asielrecht gewoon af te schaffen. Sommige zijn daar al mee begonnen. Finland, dat in april zijn grens met Rusland volledig sloot, aanvaardt geen asielaanvragen meer uit dat land en heeft expliciet toestemming gekregen van het Finse parlement om asielzoekers die er toch in slagen de grens over te steken, terug te sturen. Deze praktijk is niet verenigbaar met de internationale of EU-wetgeving inzake asiel en mensenrechten, maar wordt door Brussel getolereerd zonder enige serieuze tegenkanting. Polen wil alle asielrechten opschorten voor iedereen die vanuit Wit-Rusland binnenkomt, of dat wanhopig probeertte doen. De reden die daarvoor wordt gegeven is dat Wit-Rusland een ‘hybride oorlog’ zou voeren door vluchtelingen toe te staan hun weg naar het westen te vinden – een dreiging die Polen volgens Warschau moet zien tegen te gaan. De Poolse onderminister van Binnenlandse Zaken Maciej Duszczyk is voorstander van het vastleggen van “een dergelijke oplossing in de Europese wetgeving”.[8] Denemarken wil nog een stap verder gaan. Op de EU-top pleitte de Deense premier Mette Frederiksen voor het intrekken van de Vluchtelingenconventie van Genève. Volgens haar zijn het “regels die na de Tweede Wereldoorlog zijn opgesteld en niet meer werken in de wereld van vandaag.”[9]

Tegenslag voor uitwijzingsplannen

De uitwijzingsplannen van de EU kregen een gerechtelijke tegenslag in Rome. Dit gebeurde kort nadat een Italiaans marineschip de eerste zestien vluchtelingen naar de faciliteit in Albanië had gebracht. Vier van hen moesten snel naar Italië worden teruggebracht: twee waren minderjarig en twee hadden medische zorg nodig. Een rechtbank in Rome oordeelde vervolgens dat de overige twaalf ook recht hebben op een reguliere screeningprocedure in Italië om hun asielaanvragen te beoordelen. Ook zij moesten onmiddellijk uit Albanië worden teruggehaald. Deze uitspraak is gebaseerd op een beslissing van het Europees Hof van Justitie (EHJ) in Luxemburg van 4 oktober 2024. Het HvJ bevestigt opnieuw dat alleen staten als ‘veilig’ voor vluchtelingen kunnen worden aangemerkt als de ‘veilige’ status voor hun hele nationale grondgebied geldt.[10] De Italiaanse autoriteiten waren wettelijk verplicht om onverwijld te handelen en de twaalf vluchtelingen naar Italië terug te brengen.

Afwijzing van de rechtsstaat

De Italiaanse regering is echter niet bereid om gerechtelijke obstakels te accepteren. Ze heeft aangekondigd dat ze in beroep zal gaan tegen de uitspraak van de rechtbank. Minister van Justitie Carlo Nordio heeft verklaard dat de rechterlijke macht niet het recht heeft om een regeringsbeleid onwettig te verklaren als dat beleid “de wil van het volk tot uitdrukking brengt”.[11] Premier Meloni plande daarop een spoedvergadering van het Italiaanse kabinet op 21 oktober, met de bedoeling om een decreet aan te nemen op grond waarvan de rechterlijke macht niet bevoegd is om de classificatie door de uitvoerende macht van derde landen als veilige landen van herkomst te herzien. Deze stap betekent dat Rome zou breken met een fundamenteel principe van de rechtsstaat.

(*) German-Foreign-Policy.com is het werk van een team onafhankelijke journalisten en sociale wetenschappers die “permanent de hernieuwde pogingen van Duitsland opvolgen om terug een hoge machtsstatus te verwerven op economisch, militair en politiek vlak.” De meeste artikels zijn zowel in het Duits als het Engels beschikbaar.

[1] GEAS-Reform im EU-Parlament: Historischer Tiefpunkt für den Flüchtlingsschutz in Europa. proasyl.de 10.04.2024. Zie ook „Gelebte Mitmenschlichkeit“.

[2] Zie ook: “Die europäische Familie“. [Zie ook een bericht hierover op Ander Europa (Noot van de vertaler)]

[3] Naast Italië werd de bijeenkomst bijgewoond door Nederland, Denemarken, Polen, Tsechische Republiek, Slovakije, Hongarije, Oostenrijk, Griekenland, Cyprus, Malta en Commissievoorzitter Ursula von der Leyen.

[4], [5] Jan Diesteldorf, Josef Kelnberger: Die Wende zur Unwillkommenskultur. Süddeutsche Zeitung 18.10.2024.

[6] Britta Behrendt: „Strengstes Asylregime aller Zeiten“. zdf.de 13.09.2024.

[7] Niederlande wollen abgewiesene Asylbewerber nach Uganda schicken. handelsblatt.com 16.10.2024. [Zie bv. ook NOS bericht (Noot van de vertaler]

[8] Stefan Locke: Tusk beharrt auf Aussetzung des Asylrechts. Frankfurter Allgemeine Zeitung 16.10.2024. [Zie ook VRT bericht. Noot van de vertaler]

[9] Thomas Gutschker: Die Hardliner geben den Ton an. Frankfurter Allgemeine Zeitung 19.10.2024.

[10] Marc Beise: Gericht untersagt Flüchtlingslager in Albanien. sueddeutsche.de 19.10.2024.

[11] Regierung Meloni streitet mit der Justiz. Frankfurter Allgemeine Zeitung 21.10.2024.