door Herman Michiel
11 februari 2022

“Als Rusland Oekraïne binnenvalt, zal de pijplijn tussen Rusland en Duitsland niet operationeel worden. Er zal geen sprake meer zijn van Nord Stream 2. Wij zullen daar een eind aan stellen. Beloofd, wij zijn in staat om dat te doen.”

Dat waren woorden van de Amerikaanse president Joe Biden na afloop van zijn ontmoeting op 7 februari met de Duitse kanselier Scholz. De media alhier zijnde wat ze zijn, is daar zo goed als geen commentaar op gekomen, terwijl het eigenlijk een ongelooflijke uitspraak is. De Amerikaanse president zegt dus vlakaf dat hij een economisch project op het Europese vasteland zal verhinderen als de Amerikaanse verlangens niet worden ingewilligd. Het gaat dus over de onderzeese pijpleiding die bedoeld is om Russisch gas naar het noorden van Duitsland te brengen en van daar uit een deel van Europa te bevoorraden. Het project is technisch klaar, en loopt trouwens vlak naast de reeds 10 jaar opererende Nord Stream 1 lijn, die jaarlijks zo ‘n 50 miljard kubieke meter gas naar Europa vervoert. Maar de goedkeuring door de Duitse autoriteiten van de installaties van Nord Stream 2 wordt momenteel uitgesteld, omdat er van diverse zijden druk wordt uitgeoefend om de Russische pijplijn, kostprijs rond de 10 miljard euro, niet in gebruik te nemen, officieel als verzet tegen een dreigende inval van Rusland in Oekraïne. De tegenstanders zijn in de eerste plaats de Verenigde Staten en Groot-Brittannië, en landen als Polen en de Baltische staten die een historische afkeer van Rusland hebben. En natuurlijk Oekraïne, dat een transitland is [1] voor Russisch gas naar Europa, en daar ongeveer 1% van zijn BBP aan inkomsten aan verdient.

Een meevaller voor het milieu?

Mensen die het ernstig nemen met de klimaatopwarming zullen misschien vinden dat, welke de motivaties ook mogen zijn, de boycot van de invoer van aardgas, een fossiele brandstof die bij verbranding [2] miljoenen tonnen CO2 genereert, een goede zaak is. Milieu en klimaat spelen echter geen enkele rol in het huidige conflict rond Russisch gas. Een extreem voorbeeld is misschien de Texaanse Republikeinse senator Ted Cruz, hevig verdediger van de sancties tegen Nord Stream 2, maar ook van de Keystone XL pijplijn, die teerzandolie uit Canada naar de States moest brengen. Maar ook de Europese Unie kan moeilijk het klimaat inroepen, nu ze in haar  ‘taxonomie’ aardgas als duurzame energiebron heeft bestempeld. Een ander extreem voorbeeld, maar dan aan de andere kant van het spectrum, zijn de Duitse Grünen. Die partij – inmiddels regeringspartij – is bereid Nord Stream 2 als wapen tegen Poetin in te zetten en ijvert voor de bouw van nieuwe LNG-terminals die Amerikaans vloeibaar gas naar Europa moeten brengen. Zowel de manier waarop dit gas wordt gewonnen (fracking) als het transport met tankschepen is in milieuopzicht geen verbetering tegenover de Russische pijplijn, integendeel. En voor de prijs moet men het ook niet doen: het Russisch gas zou tot 50% goedkoper zijn dan het Amerikaans fracking gas.

Biden versus Trump?

Biden is Trump niet. In tegenstelling tot zijn voorganger ontkent Biden niet dat er een klimaatprobleem is, en hij heeft enkele schuchtere initiatieven genomen in het land met een dubbel zo grote C02-uitstoot per capita als Europa. Tijdens zijn verkiezingscampagne leek hij zelfs even op het oorlogspad te zijn met de olie-industrie, maar tijdens zo’n campagne is er natuurlijk voor elk wat wils. De geruchten als zou hij de oliewinning door middel van fracking verbieden deed hij af als een leugen van zijn Trump-tegenhangers. En net zoals Trump zou gedaan hebben probeert hij nu de gasstroom uit Rusland te stoppen en een stroom Amerikaanse LNG- tankers richting Europa te sturen. Als dit vanuit milieustandpunt en betaalbaarheid niet verdedigbaar is, zou zulke switch evenmin de bevoorradingsgarantie ten goede komen. In tegenstelling tot een pijplijn kan een tanker van koers veranderen. En dat gebeurt ook, in functie van wie de meest biedende is. De kans daarentegen dat Poetin ‘de gaskraan dichtdraait’ zoals in de propagandaoorlog nu te horen is, kan men rustig vergeten. Noem hem voor mijn part een schurk, maar hij zal de tak niet afzagen waarop hij zit. Iedereen moet trouwens toegeven dat alle contracten met Gazprom nauwgezet uitgevoerd worden, ook nu terwijl de spanning alleen maar toeneemt.

De continuïteit van het Amerikaans beleid

Het is nuttig om twee episodes uit een niet zo ver verleden in herinnering te brengen om te zien dat er met Biden’s optredens tegen Nord Stream 2  geen breuk, maar continuïteit is in het Amerikaans beleid.

De ‘Broederschap’-pijplijn die nog steeds Siberisch gas via Oekraïne naar Europa voert werd nog in de Sovjettijd, begin jaren ‘80 aangelegd. Dat was niet naar de zin van Ronald Reagan, die Amerikaanse bedrijven verbood materiaal te leveren, en dat verbod zelfs uitbreidde naar Europese bedrijven met vestigingen in de States. Hij bood Duitsland aan om Amerikaanse steenkool te kopen in plaats van Sovjet-gas, maar dat ging niet door. Er is zelfs nog een eerder geval van Amerikaanse bemoeienis begin jaren ’60, toen Kennedy de ‘Vriendschaps’-pijplijn wilde boycotten.

Veel recenter zijn de tribulaties rond de ‘EastMed’-pijplijn. Een goede 10 jaar geleden werden gasvelden ontdekt in het oosten van de Middellandse Zee. Er was getouwtrek tussen naburige landen (Israël, Turkije, Cyprus …) over de eigendomsrechten maar uiteindelijk kwam het begin 2020 tot een overeenkomst tussen Israël, Griekenland en Cyprus (maar niet Turkije ) over de bouw van een pijplijn via Kreta en Cyprus naar Griekenland en verder naar Europa. Het plan werd volledig gesteund door de EU en door Washington; Exxon Mobil was trouwens een van de betrokken oliebedrijven. Maar begin januari 2022 liet de Amerikaanse regering weten aan Israël, Griekenland en Cyprus het project niet langer te steunen. Men kan daarin een wending zien t.o.v. de Trump administratie, maar sommigen zien er ook een Amerikaanse geste in aan het adres van Erdogan. De Turkse leider is wel een lastig lid van het Atlantisch bondgenootschap, maar zijn wapenleveringen aan Oekraïne worden door de NATO en Washington op prijs gesteld.

Maar toch, laten we de Oekraïners zomaar aan hun lot over?

Laten we vooreerst opmerken dat er tot nog toe geen Russische militaire interventie is in Oekraïne. De troepenaanwezigheid aan de grens wordt terecht als een bedreiging ervaren, maar zelfs de Oekraïense president Zelensky verzoekt zijn westerse bondgenoten die dreiging niet te overdrijven. Poetin zelf blijft herhalen dat hij niet van plan is Oekraïne binnen te vallen. Dat is geen waterdichte garantie, maar hij weet ook dat de NATO niets liever zou hebben, en er het gedroomde alibi in zou zien voor de westerse oorlogstaal.

Het is ten tweede belangrijk een juiste analyse te maken van de aard van het conflict tussen Rusland en Oekraïne. De westerse propaganda spreekt van ‘Russisch expansionisme’, en verwijst naar de annexatie van de Krim (2014) als antecedent. Maar Poetin is bezig met de consolidatie van het enorm Russisch territorium als kapitalistische staat, en zijn bekommernis daarbij is niet expansie, maar veiligheid [3]. Er zijn daar wel gegronde redenen voor. Het Westen heeft Rusland inderdaad voorgelogen dat er bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie geen sprake zou zijn van uitbreiding van de NATO naar het oosten; maar ondertussen kan men van een echte omsingeling spreken, van het Balticum tot Bulgarije. Als nu ook nog Oekraïne, en desgevallend Georgië zouden toetreden, is de dreiging totaal. Men moet geen aanhanger van Poetin zijn om dit in te zien.

Ook de annexatie van de Krim moet in een veiligheidsperspectief gezien worden, en niet van territoriale expansie [4]. Het is strategisch gelegen aan de Zwarte Zee, waar de Amerikaanse Navy uitdrukkelijk aanwezig is. De Russische bekommernis begrijpen betekent niet de annexatie goedkeuren, maar het inzicht is belangrijk als men het conflict wil ontmijnen.

En het is dat laatste dat we moeten nastreven als we de Oekraïners willen helpen. Een oorlog moet ten allen prijze voorkomen worden; acht jaar burgeroorlog is al meer dan genoeg. Elke wapenlevering aan Oekraïne kan de kans op bloedvergieten alleen maar verhogen. Als inwoners van NATO-landen is het verzet tegen export of transit van wapens een  van de belangrijkste manieren om de Oekraïners te helpen.

Geen wapens dus, maar onderhandelingen. De basis daarvoor ligt voor het grijpen, de Minsk-akkoorden (2014-15) die ook door Rusland als oplossing worden verdedigd. En terwijl Poetin een zeker gezag heeft bij de Russische component van het conflict in de Krim en Oost-Oekraïne, heeft het Westen enig gezag bij de Oekraïense machthebbers in Kiev. Zoals het bij diplomatieke onderhandelingen vaak het geval is boezemt geen enkele van de partijen veel sympathie in bij linkse waarnemers. Maar wie het echt meent met vredesvolle oplossingen hecht meer belang aan het resultaat dan het gezicht van de onderhandelaars.

En de EU in dit alles?

Welke redenen Washington ook mag inroepen voor zijn verzet tegen Russisch gas voor Europa, overtuigend zijn ze niet. Frackinggas is zeker geen ecologisch alternatief voor aardgas. Als het om een diversificatie van de Europese energiebronnen ging, dan zou EastMed (onder controle van de nauwe Amerikaanse bondgenoot Israël) niet zomaar afgezegd geweest zijn. En wat de steun aan het Poetinregime betreft via aardgasinkomsten: de uitvoer van Russische olieproducten aan de Verenigde Staten bereikte in 2021 een recordhoogte…

Het Amerikaans buitenlands beleid is zoals gewoonlijk ingegeven door geostrategische en bedrijfsbelangen, wat in één woord betekent: imperialisme. Het Amerikaans imperialisme onderscheidt zich  van zijn Europese concurrent, de EU, door de middelen die het ter beschikking heeft: zijn gigantisch militair-industrieel complex, zijn ervaring met militaire interventies, zijn wereldmunt, zijn presidentieel regime dat een groot deel van het beleid afschermt van democratische bemoeienis, zijn geografie als eiland waardoor het oorlogen kan voeren op andere continenten zonder daarvan gevolgen te ondervinden als vluchtelingenstromen en ‘failed states’.  Voeg daaraan nog de brutaliteit toe die de gewenning van de politieke klasse aan een dergelijke positie met zich meebrengt. Wie anders kan het zich immers  veroorloven iets als Guantánamo te creëren en toch anderen de les te spellen over democratie en rechtsstaat? Wie anders kan het zich veroorloven een economisch project op een ander continent te bedreigen met uitspraken als “Wij zullen daar een eind aan stellen,  beloofd, wij zijn in staat om dat te doen” ?

Voor een Europeaan zijn daar twee tegengestelde conclusies uit mogelijk. Men kan in het Amerikaanse voorbeeld de weg zien die Europa moet gaan: een militaire supermacht worden, de imperialistische slagkracht vergroten door democratische belemmeringen uit de weg te ruimen, industriële kampioenen met financiële en desnoods militaire middelen bijstaan om hun positie in de wereld te bevorderen. Dat is de weg die de EU wil volgen, daarin aangemoedigd door zowat alle politieke families, sociaaldemocraten en groenen inbegrepen
Er is een andere conclusie mogelijk: het Amerikaanse voorbeeld toont perfect welke weg we in géén geval mogen gaan. Waar conflicten broeien helpen we om ze te ontmijnen, er moet méér democratie komen, op alle niveaus, in de eerste plaats over het economisch bestel; en we worden échte globalisten, die bij de gevolgen van onze beslissingen ook denken aan de rest van de globe.

[1] Gegevens van de think tank Bruegel geven aan dat momenteel ongeveer een derde van het Russisch gas via Oekraïne naar Europa komt, twee derde via Nord Stream 2. Over transitprijzen, zie Deutsche Welle.

[2] Een andere bron van broeikasgas is het methaan dat uit aardgasinstallaties ontsnapt.

[3] Zie hierover Ludo De Brabander (Vrede), Diplomatie of oorlog. Het Russische veiligheidsperspectief.

[4] Aan de Krim is nog een ander aspect verbonden, dat de annexatie in een iets ander daglicht stelt. In de Sovjetperiode (1954) is het gebied van deelrepubliek veranderd, van Rusland naar Oekraïne. In 2014 ging de annexatie door Rusland gepaard met een referendum, waarbij een grote meerderheid van de bevolking zich uitsprak voor onafhankelijkheid. De geldigheid van het referendum werd internationaal afgewezen, maar men kan betwijfelen of een correct referendum vandaag een andere uitslag zou opleveren. Dat Poetin daarvan een troef voor zijn Russisch patriottisme maakt moet men niet ontkennen, maar als het Westen daar het ‘democratisch’ Oekraiens regime tegenover plaatst is er ook wel een probleem. Zie bv. Jacobin, A US-Backed, Far Right–Led Revolution in Ukraine Helped Bring Us to the Brink of War,