door Gerrit Zeilemaker
5 juni 2019

De 19^e eeuwse econoom Bastiat stelde vast: “Wanneer plunderen een manier van leven wordt voor een groep mannen in de samenleving, creëren ze in de loop van de tijd een juridisch systeem dat het toestaat en een morele code die het verheerlijkt” ¹.

Met de dag wordt duidelijker dat een nieuwe economische crisis nadert, ofschoon (of: aangezien) de beurzen hoog staan. Sinds 2012 is bijvoorbeeld de AEX, de belangrijkste Nederlandse beursindex, van 280 punten naar zo’n 550 punten gestegen. Deze beursrally wordt vooral veroorzaakt door de beslissing van de centrale banken over de hele wereld hun beleidsrente laag te houden. Maar de belangrijkste aanjager voor de aandelenmarkten zijn de grote bedrijven die deze goedkope financiering gebruiken om hun eigen aandelen terug te kopen om de prijs op te drijven en daarmee de ‘marktwaarde’ van hun bedrijf op te jagen. Terwijl de financiële markten bloeien blijft de ‘echte’ economie achter. Groei stagneert en investeringen blijven uit. Erger nog: verschillende economieën dreigen in een recessie te geraken.

Vertraagde groei en groeiende schulden

Zo concludeert het IMF met betrekking tot de laatste helft van 2018: “Na sterke groei in 2017 en begin 2018 vertraagde de wereldwijde economische bedrijvigheid met name in de tweede helft van vorig jaar.” De groei van heel Europa wordt dit jaar (2019) op een magere 1,3% geschat. Voor Duitsland wordt een groei van slechts 0.8% verwacht. Dan doet Frankrijk, ondanks de protesten van de Gele Hesjes, het beter met een verwachte groei van 1,3%. De economie van Italië staat in 2019 met een voorspelde groei van 0,1% vrijwel stil ².

Maar voor het wereldwijde bedrijfsleven stelt het IMF: “Balansen lijken sterk genoeg om een bescheiden economische vertraging of een geleidelijke aanscherping van de financiële omstandigheden aan te kunnen. Het algehele schuldniveau en het nemen van financiële risico’s zijn echter toegenomen, en de kredietwaardigheid van kredietnemers is verslechterd (…) Een aanzienlijke neergang of een sterke aanscherping van de financiële voorwaarden kan leiden tot een herziening van de rente en kredietrisico’s, en de capaciteit van bedrijven om schulden terug te betalen onder druk zetten.” En zo worden de onvermijdelijke tegenstellingen binnen het beleid duidelijk. “Mochten de monetaire en financiële voorwaarden langer soepel blijven, dan zal de schuld waarschijnlijk op middellange termijn blijven stijgen als er geen beleidsmaatregelen worden genomen, waardoor het risico van een scherpere aanpassing in de toekomst toeneemt.” ³

Niet alleen de schulden van het bedrijfsleven blijven stijgen. Ook die van overheden en huishoudens nemen jaar na jaar toe en hebben allang het niveau van voor de laatste crisis overtroffen.

Dansen op de rand van de vulkaan

Een ander teken aan de wand is bijvoorbeeld de zogenaamde omgekeerde rentecurve. Normaal is de rentevoet voor het lenen van geld voor één of twee jaar lager dan het tarief voor het lenen gedurende tien jaar om voor de hand liggende redenen (de geldschieter wordt sneller terugbetaald). Dus de rentecurve tussen de tienjaarsrente en de tweejaarlijkse rente is normaal gesproken positief (zeg 4% vergeleken met 1%). Maar bij een dreigende recessie stijgt de korte rente boven de rente op langere termijn, omdat de risico’s op korte termijn hoger worden ingeschat. Wanneer dat gebeurt, duidt het bijna altijd op een recessie binnen een jaar. En dat moment nadert ⁴. We dansen dus op de rand van de vulkaan.

Gods werk en massavernietigingswapens

Tijdens de vorige crisis moesten de banken door de staten gered worden. De staten, die eerder van rechts tot links ongeschikt verklaard werden om het geglobaliseerde kapitalisme met zijn financiële sector te temmen, moesten diezelfde financiële sector nu redden. Banken herinnerden zich opeens dat ze de nationale trots waren en hielden hun hand op. Nationaal zijn was weer iets om trots op te zijn. Globalisme? Nu even niet.

De banken moesten gered worden omdat ze allemaal tot over hun oren in giftige derivaten handelden. Deze derivaten zijn afgeleide financiële producten die gebaseerd zijn op een onderliggende waarde. Ze worden hoofdzakelijk gebruikt om risico’s af te dekken of om mee te speculeren. Vooral het laatste werd op grote schaal gedaan. Met de botte eerlijkheid van de reactionair noemde de bekende belegger Warren Buffet derivaten ‘financiële massavernietigingswapens.’ Op steeds meer onderliggende waarden werden derivaten gevestigd en in steeds ingewikkelder constructies. Zo ingewikkeld dat bankiers achteraf zelf niet goed wisten waar ze mee bezig waren. Maar volgens Lloyd Blankfein, het hoofd van de bank Goldman Sachs, deden ze ‘Gods werk.’

Gods werk betrof regelrechte fraude, belastingontduiking, witwassen van Mexicaans drugsgeld, bedrog, dubbele boekhoudingen, manipuleren van de rente (fraude met de Libor en Euribor) ⁵, wisselkoersen (de London fix) en zelfs ethanolprijzen, BTW-fraude, handel met voorkennis, renteswaps, waardoor je meer rente moet betalen als de rente daalt, enz. “In de wereld van de haute finance is het hopeloos misgegaan”, constateerde Steven Maijoor, voorzitter van de Europese financiële toezichthouder ESMA in 2015 ondanks een jarenlange stroom van financiële regelgeving ⁶

Kosten bankenredding

Het IMF berekende in 2012 dat ongeveer $ 1,7 triljoen (!) ⁷ rechtstreeks door belastingbetalers in de ontwikkelde economieën was uitgegeven om de banksector tijdens de financiële crisis te redden. Tot 2012 (vijf jaar na de crisis) was slechts 914 miljard euro teruggevorderd door de verkoop van activa en andere inkomsten van de banken die zijn gered. Dus 7% van het wereldwijde bruto binnenlands product (bbp) van 2012 is gebruikt en slechts 3,7% van het bbp is teruggevorderd. Alleen in de VS heeft de belastingbetaler bijna zijn geld terug (4,2% van het BBP, te vergelijken met 4,8% van het BBP, het geld uitgegeven voor de redding (‘bailout’)  van de banken). In de meeste andere economieën is het herstelpercentage na vijf jaar minder dan 25%.

Het is duidelijk dat veel belastinggeld nooit meer terugkomt. Toch verkochten regeringen bij de eerste gelegenheid de banken, zelfs wanneer het een verlies opleverde.

Links en de banken

Het verkiezingsprogramma voor de Europese verkiezingen ⁸ van Groenlinks  wil de macht van de banken aan banden leggen. Zo moeten grote banken en financiële bedrijven worden opgeknipt en er moet een scheiding komen tussen banken met een nutsfunctie en zakenbanken. De PvdA wil dat de ‘banken zo snel mogelijk hun risicovolle zakenbankactiviteiten afscheiden van hun “nutsactiviteiten.”

Maar wat lost het opknippen van banken op als het banksysteem zo verbonden is in een spinnenweb van betaalstromen en wederzijdse afhankelijkheid dat mensen en bedrijven over de hele wereld met elkaar verbindt. Als de één omvalt zullen anderen als dominostenen volgen.

Banken moeten minder risico’s nemen en hogere buffers opbouwen, volgens Groenlinks. De PvdA wil dat de ‘financiële buffers van banken geleidelijk omhoog gaan naar 10 procent van het kapitaal.’

Volgens de ECB is de veiligheid al geregeld! Bij de ‘stresstest’ in 2018 zijn alle 33 deelnemende banken onder toezicht van de ECB ‘geslaagd’; ze vertegenwoordigen 70% van de bankactiva in het eurogebied. Danièle Nouy, voorzitter van de raad van toezicht van de ECB verklaarde: “De uitkomst bevestigt dat deelnemende banken beter bestand zijn tegen macro-economische schokken dan twee jaar geleden. Dankzij ons toezicht hebben banken ook aanzienlijk meer kapitaal opgebouwd, terwijl ze ook niet-renderende leningen hebben teruggedrongen en onder andere hun interne controles en risicobeheersing hebben verbeterd.” NRC constateerde: ”Hoewel de EBA geen officieel doorslaggevend cijfer geeft voor ‘geslaagd’ of ‘gezakt’, schrijft persbureau Reuters dat banken volgens analisten in de gevarenzone zitten wanneer ze bij de test 5,5 procent of minder scoren. Dan kunnen toezichthouders ze dwingen om meer kapitaal te vergaren of risicovolle activa te verkopen. Geen van de onderzochte banken valt in die groep.”

Wat onvermeld wordt in deze juichende verhalen over de stresstests is dat de banken zelf hun activa mogen inschatten volgens verschillende gradaties. Zij gebruiken daar interne en buitengewoon ingewikkelde modellen voor die ze zelf bouwen. Wanneer deze modellen niet het gewenste beeld geven worden ze aangepast, wat deze onderzoekers betitelen als “Modelling your stress away”. Met andere woorden, de risico’s blijven aanzienlijk en de buffers twijfelachtig.

Winst en bonussen gaan altijd voor

Voorts wil Groenlinks ‘met strenge regels voorkomen dat banken teveel risico’s nemen en de financiële markten zeepbellen creëren.’

Meer en strengere regels zijn beter dan de neoliberale regels van de afgelopen jaren, maar meer en strengere regels zijn ook duur, inefficiënt en bureaucratisch. Voor de controle op uitvoering van de neoliberale marktregels zijn al blikken vol dure financiële toezichthouders opengetrokken, laat staan voor meer regels. Achteraf hebben de toezichthouders overwegend gefaald.

Meer regels en het opsplitsen van banken zal ze niet laten werken in het belang van de economie. Winst voor de aandeelhouders en bonussen voor de topbestuurders zal het belangrijkste motief blijven. De bittere waarheid is dat banken de regels zullen blijven ontduiken en dat ze, tien jaar na de crisis en hun redding, dat nog steeds doen.

De Socialistische Partij (SP) wil de macht van de financiële sector ‘onherroepelijk’ verkleinen, beperkingen aan het kapitaalverkeer opleggen, een transactiebelasting op flitskapitaal en de macht van de ECB beperken. Banken moeten ‘verplicht gesplitst worden in speculatieve zakenbanken en banken voor sparen en krediet (nutsdeel).’ De SP wil de mogelijkheid hebben om banken te nationaliseren; ‘misschien wel een van de beste manieren om een volgende bankencrisis te voorkomen.’

Linkse voorstellen ter beteugeling van de banken volstrekt onvoldoende

De maatregelen die de linkse partijen voorstellen ter beteugeling van de banken zijn weliswaar goedbedoeld, maar volstrekt onvoldoende. Voor zover zij in het verleden zijn toegepast werd het omzeilen ervan oogluikend toegestaan, vergoelijkt en door economen zelfs gerechtvaardigd. Als het tot een crisis komt wordt links steeds weer overrompeld door de druk en chaos van het moment en gaat ze dikwijls akkoord met maatregelen die de werkende bevolking treffen en de bankmanagers en crediteuren buiten schot laten. Tijdens een crisis worden banken slechts tijdelijk genationaliseerd om ze te redden van de ‘markt’ om ze daarna zo snel mogelijk met verlies aan diezelfde markt te verkopen. Zelden wordt de vraag gesteld waarom het eigenlijk altijd zo fout gaat met de banken. En hebben banken maatschappelijk wel een toegevoegde waarde? In een volgend artikel meer daarover.

1. https://www.nakedcapitalism.com/2013/02/bill-black-yglesias-mimics-mankiw-morality-and-bashes-bastiat.html
2. https://www.imf.org/en/Publications/WEO/Issues/2019/03/28/world-economic-outlook-april-2019
3. https://www.imf.org/en/Publications/GFSR/Issues/2019/03/27/Global-Financial-Stability-Report-April-2019#sum
4. https://thenextrecession.wordpress.com/2018/08/26/the-feds-star-gazing/
5. Libor is de London Interbank Offered Rate, de gemiddelde referentierentevoet waartegen een selectie van banken op de Londense geldmarkt elkaar leningen verstrekt voor een bepaalde termijn. De looptijd van deze interbancaire leningen ligt tussen een dag en twaalf maanden en wordt voor tien verschillende valuta’s gegeven. Euribor is een afkorting van Euro Interbank Offered Rate. Euribor is het rente tarief waartegen een groot aantal Europese banken elkaar leningen in euro’s verstrekken.
6. https://www.ftm.nl/artikelen/41615?share=1
7. 1.700.000.000.000 of duizendzevenhonder miljard dollar
8. Ofschoon de Europese verkiezingen voorbij zijn en deze verkiezingen voor de SP op een drama zijn uitgelopen, mag je verwachten dat deze programma’s de komende vijf jaar leidraad voor beleid zullen zijn, zowel voor Europa als voor Nederland.