De Europese Centrale Bank werd in 1998 opgericht met het oog op de invoering van de euro. De kantoren van de ECB bevinden zich in Frankfurt, de huidige voorzitter is de Italiaan Mario Draghi die op 1 november 2011 de Fransman Jean-Claude Trichet opvolgde. De Belg Peter Praet is er sinds begin 2012 chief economist.
Als elke centrale bank is de ECB verantwoordelijk voor de uitgifte van bankbiljetten en voor het monetair beleid. Dit laatste houdt in: waken over de prijsstabiliteit, m.a.w. de inflatie beperkt houden, en anderzijds de wisselkoers t.o.v. andere valuta in de gewenste banen leiden. Het belangrijkste instrument daartoe is de bepaling van de rente waartegen banken geld kunnen ontlenen bij de ECB (de zgn. refirente). De refirente is meebepalend voor de rente op de geldmarkt, waar geld wordt verhandeld door banken, financiële instellingen of grote bedrijven. Een hoge rente kan de inflatie en de economische activiteit afremmen, maar trekt beleggers aan. Als er veel buitenlandse vraag is naar euros, stijgt zijn koers (‘sterke euro’); dat kan nadelig zijn voor de export en jobs kosten, maar maakt bv. de oliefactuur goedkoper. Het is duidelijk: monetair beleid is een afwegen van belangen, en hangt van de economische conjunctuur en het beoogde doel af.
Net op dit vlak is de ECB een zeer merkwaardig geval. Zijn opdracht is bijna uitsluitend het onder controle houden van de inflatie, waarbij 2% op jaarbasis het plafond is. Overwegingen i.v.m. economische activiteit, tewerkstelling enzovoort komen er totaal niet aan te pas, en de absolute onafhankelijkheid van de ECB tegenover de politieke instellingen van de EU garandeert ook dat dergelijke overwegingen niet kunnen meespelen. Nog door een andere voorwaarde onderscheidt de ECB zich van andere centrale banken (bv. de Amerikaanse Fed): de ECB mag geen geld lenen aan de overheid. Nationale overheden moeten voor hun staatsschulden dus beroep doen op privébanken, die wél kunnen lenen bij de ECB, en aan een lage rente.
Deze anomalie van de ECB is grotendeels het gevolg van het feit dat de Duitse centrale bank (Bundesbank) model stond bij zijn oprichting; voor de Duitse naoorlogse burgerij was de markt een regulerend en disciplinerend principe, dat deel uitmaakte van een ‘ordoliberale’ ideologie. Volgens heel wat bronnen was overname van het Bundesbankprincipe de Duitse voorwaarde om in te stemmen met de oprichting van de Europese muntunie.
In combinatie met de afwezigheid van noemenswaardige transfers tussen rijke en arme gebieden in de EU leidt de ECB-politiek tot onoverkomelijke economische problemen.