door Herman Michiel
11 januari 2023

“Nooit was de nood aan een snelle overgang naar duurzame energie sterker en duidelijker dan na de invasie van Oekraïne door Rusland”, liet de Europese Commissie weten, twee weken na die invasie op 24 februari verleden jaar. Maar in de afgelopen maanden zien we een snelle reïntroductie van onduurzame, fossiele en nucleaire energiebronnen in vele lidstaten. De EU-klimaatplannen zijn blijkbaar niet in staat om daar tegenin te gaan, maar het is erger dan dat: de EU promoveert en financiert peperdure projecten in de fossiele en nucleaire sector, die nog voor decennia het Europees klimaatlandschap kunnen tekenen.

In de lidstaten

Op dit eigenste ogenblik is een politiemacht het Duitse dorpje Lützerath aan het ontruimen om het door de multinational RWE te laten met de grond gelijk maken en er nog acht jaar bruinkool te delven, zowat de smerigste energiebron denkbaar. Nog in Duitsland worden peperdure drijvende LNG-terminals geïnstalleerd om er peperduur smerig Amerikaans schaliegas te stockeren. Naast Duitsland besloten ook Oostenrijk en Nederland in juni kolencentrales terug op te starten; het Internationaal Energieagentschap (IEA) verwacht voor de EU in 2022 een verhoging van de kolenconsumptie met 7%. Maar ook al vóór de Russische inval en de Europese sancties was er van een energietransitie niet zoveel te merken. Volgens Europese gegevens was de CO2-uitstoot in de EU met 10,8% gedaald in het ‘coronajaar’ 2020, maar dat werd in 2021 al voor een groot deel tenietgedaan door een stijging met 6,5%.

Kernenergie is ook aan een comeback bezig, niettegenstaande de bedenkelijke staat van vele reactoren, de lessen van Fukushima en Tsjernobil en het nooit opgeloste probleem van de kernafval. In Frankrijk lagen er verleden jaar 32 reactoren stil, maar men hoopt ze alle voldoende terug op te lappen en terug in dienst te nemen; ook de constructie van zes nieuwe is voorzien. Nederland besliste de bouw van twee nieuwe kerncentrales, en ook in Finland, Slowakije en Hongarije zijn er zulke plannen. De Belgische overheid, die gedurende decennia de uitstap uit de kernenergie heeft vooruitgeschoven, doet nu wanhopige pogingen om die uitstap nóg met 10 jaar uit te stellen, weliswaar ten koste van miljardenhoge toegevingen aan uitbater Engie, die de kans schoon ziet om de ‘externaliteiten’ (kosten voor afbraak, afvalstockering) op de Belgische belastingbetaler te verhalen.

En ‘klimaatkampioen’ EU zelf?

Terwijl men in de aanvankelijke plannen voor een Europese ‘Green Deal’ nog de ambitie kon zien om via marktmechanismen tot een soort ‘duurzaam kapitalisme’ te komen, wordt die illusie nog minder geloofwaardig door een aantal recente beslissingen. In februari vorig jaar stelde de Europese Commissie haar ‘taxonomie’ voor: welke energiebronnen worden als duurzaam beschouwd en komen bijgevolg in aanmerking voor subsidiëring met Green Deal-geld? Niet alleen kernenergie kreeg dat label, maar ook gas “als een overgangsoplossing”. In juli kreeg dat plan ook nog de goedkeuring van een meerderheid in het Europees Parlement, zodat vanaf januari 2023 de Europese ‘groene geldpot’ (1000 miljard € voor de volgende 10 jaar) ook voor nucleaire en gasprojecten kan geopend worden.

Maar blijkbaar heeft het ‘duurzaam kapitalisme’ nog meer financiële injecties nodig. Maar waar moet het geld vandaan komen? Aha, daar is ook nog die andere grote geldpot, het Herstelfonds (‘Recovery and Resilience Facility’) om de economische neergang ten gevolge van de Covid-crisis te boven te komen. Niet het hele bedrag daarvan (670 miljard €) heeft al een bestemming gekregen, zodat een deel ervan zou kunnen besteed worden aan “dringende infrastructuurwerken in de energiesector”. Die dringendheid heeft natuurlijk alles te maken met torenhoge energiefacturen in de EU, deels te ‘danken’ aan de sanctiepolitiek tegen Rusland. In maart vorig jaar lanceerde de Commissie REPowerEU, een project om de EU onafhankelijk te maken van Russisch gas en olie [1]. Maar ook dat vraagt geld; als we er een stuk van het Herstelfonds konden voor gebruiken?

Klein probleem: de reglementering rond het Herstelfonds bevat het ‘Do No Harm’-principe. Steun uit het Herstelfonds mag niet gaan naar projecten met negatieve gevolgen voor de klimaatdoelstellingen. Deze clausule moest duidelijk maken dat de EU haar Green Deal laat meespelen in het hele beleid, ook in een economisch relancebeleid. Maar voorzichtigheidshalve formuleerde de Commissie het principe als ‘Do No Significant Harm’ (geen aanzienlijke schade). Een achterpoortje dus, maar commentatoren hebben erop gewezen dat er nog heel wat meer achterpoortjes zijn.

Toch wou de EU zich nog beter indekken tegen mogelijke juridische bezwaren. Diep in de aankondiging (15 december 2022) dat er een principieel akkoord is tussen Commissie, Parlement en Raad over gebruik van het Herstelfonds in het kader van REPowerEU vindt men het zinnetje “…een doelgerichte uitzondering van de verplichting om het do no significant harm principe toe te passen voor hervormingen en investeringen die de energie-infrastructuur verbeteren teneinde de bevoorrading in olie en gas veilig te stellen”. Er kan dus geld van het Herstelfonds gebruikt worden om energieprojecten te steunen, ook al berokkenen die aanzienlijke klimaat- en milieuschade.

Onderzoeksjournalisten van Investigate Europe gingen na waartoe dit allemaal de deur openzet, en hun analyse bevestigt waar Clientearth al in een vroeg stadium voor vreesde. Voor het potje van meer dan 60 miljard € komen minstens 34 projecten voor de aanvoer van vloeibaar gas (LNG) en 7 voor de uitbouw van gaspijplijnen in aanmerking [3]. In het komende voorjaar zal blijken welke precies geselecteerd worden, want tegen maart moeten regeringen hun aanvragen voor subsidiëring indienen. In Duitsland zijn er 11 projecten voor nieuwe drijvende of vaste LNG-terminals, in Italië zijn er zes, vijf in Griekenland, twee voor zowel Nederland, Estland als Letland. Pijplijnprojecten ziet men op de kaart hieronder.

Wat in ieder geval vaststaat is dat geen enkel bedrijf aan een miljardenproject  – ook al wordt het gesubsidieerd – zal beginnen als er geen garanties zijn op een langdurige exploitatie. De realisatie zelf van elk van de mega-projecten kan jaren in beslag nemen. Gas voorstellen als een tijdelijke vlugge fix op de weg naar duurzaamheid is dan ook ongerijmd.

[1] Maar REPowerEU maakt geen melding van uranium, brandstof voor de Europese kerncentrales die ongeveer voor een vijfde afhankelijk zijn van Russische leveringen. De nucleaire lobby is tevreden.

[2] Investigate Europe, 9 januari 2023, €60bn earmarked for Europe’s Covid recovery could go to fossil fuel projects (‘60 miljard euro gereserveerd voor het economisch herstel na Covid zou naar fossiele brandstofprojecten’ kunnen gaan).

[3] Voor een gedetailleerd overzicht van gasprojecten in Europa, zie het Europe Gas Tracker Report 2022 van Global Energy Monitor.

De afbeelding komt uit False fix: the hidden health impacts of Europe’s fossil gas dependency. (CCBY-NC-SA 3.0 IGO; https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/igo)