door Herman Michiel
27 april 2024

Er wordt algemeen verwacht dat extreemrechts er flink zal op vooruitgaan bij de komende Europese verkiezingen. Met ‘extreemrechts’ bedoelt men twee parlementaire fracties, ID en ECR. ID staat voor ’Identiteit en Democratie’, en herbergt de bekendste extreemrechtse partijen zoals het Vlaams Belang, Marine Le Pen’s Rassemblement National (RN, het vroegere Front National), Geert Wilders’ Partij voor de Vrijheid (PVV), het Duitse AfD, de Italiaanse Lega en verder Deens, Oostenrijks Tsjechisch en Ests uiterst rechts. Er is anderzijds ECR, de ‘Europese Conservatieven en Hervormers’. Vóór de Brexit was het de fractie rond de Britse Conservatieven, nu bestaat de kleine helft ervan uit Poolse afgevaardigden van de PiS partij. Men vindt er partijen die zich niet openlijk voor extreemrechts willen uitgeven, ook al omdat ze vaak uit dezelfde vijver vissen als ID partijen en dus electorale concurrent zijn. Zo is er de Vlaamse N-VA, waarvan veel kopstukken sterke banden onderhouden met Vlaams Belangers en er inhoudelijk ook dicht bij staan, maar bij verkiezingen moet N-VA zich voldoende distantiëren van het VB. Maar het is te eenvoudig om ID te karakteriseren als nog rechtser dan ECR.

Hoe de partijen die deel uitmaken van die fracties zich naar buiten opstellen hangt meer af van hun landelijke situatie dan van hun fractie-aanhorigheid. Men kan globaal stellen dat partijen die dichter bij de macht staan, t.t.z. aan een regering kunnen deelnemen of deze zelfs domineren, zich gematigder voordoen naar het publiek toe. Wilders zit met zijn PVV bij ID, maar sinds zijn 23,5% bij de Tweede Kamerverkiezingen van november ziet hij de weg naar het Catshuis openliggen en slaat een gematigder toon aan. Baudet en zijn Forum voor Democratie (FvD) daarentegen zijn aangesloten bij de ECR en verwijten de PVV een ‘ordinaire machtspartij’ geworden te zijn. De Fratelli d’Italia zijn eveneens aangesloten bij ECR en leveren met Giorgia Meloni de premier van Italië; de partij heeft zich zodanig salonfähig gemaakt dat Meloni en Commissievoorzitter von der Leyen bijna als vriendinnen samen optreden; de Lega spreekt over de Fratelli zoals Baudet over de PVV. Maar bij ID vindt men dan weer de Rassemblement National waarvan Marine Le Pen de weg naar het Elysée maar al te graag zou inslaan. En al gaat ze nog niet wandelen met von der Leyen, ze gedraagt zich op zijn Melonis.

Kijken naar de programmatische verschillen tussen de twee grote uiterst rechtse fracties ID en ECR heeft dus niet zoveel zin. Het stemgedrag van de aangesloten partijen en hun verkozenen is trouwens wisselvallig, en de fractiediscipline is volgens waarnemers de laagste van het hele parlement. Van grootte zijn de twee groepen ongeveer gelijk, 59 zetels voor ID en 68 voor ECR (samen dus 127 van de 705 zitjes in het Europees parlement. Het nieuwe parlement zal 720 zitjes hebben). Volgens de recentere polls zou ID naar 85 kunnen evolueren, ECR naar 80, wat het totaal op zo’n 165 zou kunnen brengen. Daarmee komen ze dicht in de buurt van de grootste fractie, de rechtse (overwegend ‘christendemocratische’) Europese Volkspartij (EVP) die momenteel 178 zetels heeft en volgens de polls ongeveer gelijk zou blijven.

Zo zouden we kunnen verder cijferen en nagaan welke parlementaire meerderheden er mogelijks uit de bus komen. Het is een bezigheid die inderdaad druk beoefend wordt in partijhoofdkwartieren en Europese kringen, maar men moet zich afvragen hoe zinvol dat is. Het Europees parlement is er eentje sui generis, en welke meerderheid er uit de bus komt in juni speelt geen rol voor de vorming van de “Europese regering”, waaronder we de Europese Commissie moeten verstaan. Wie Commissievoorzitter wordt en welke koers die zal varen hangt slechts zeer indirect af van de stembusgang. Men heeft in het verleden de indruk willen geven dat dat wél zo is door elke grote fractie een boegbeeld te laten naar voor schuiven, sindsdien bekend als de Spitzenkandidat. De Spitzenkandidat van de sterkste fractie zou Commissievoorzitter worden, zo werd geïnsinueerd. Maar na de vorige verkiezingen in 2019 dook een figuur uit het niets op, geen Spitzenkandidat en zelfs geen kandidaat voor een parlementair mandaat: Frau Ursula von der Leyen, minister van defensie van de Duitse Bondsrepubliek. Dat hadden de Europese leiders onder mekaar beslist, naar het schijnt op aandringen van president Macron. Wat de andere commissarissen betreft, die worden door de nationale regeringen aangeduid, wat dus ook totaal los staat van de Europese parlementsverkiezingen.

Maar zal het Europees beleid dan niet (nog) rechtser worden met een grotere rechtse meerderheid met daarin een grotere dosis extreemrechts?
Noteer vooreerst dat de ‘rechtsheid’ van het parlement niet eenvoudigweg kan afgelezen worden van de optelsom “zeteltotaal van de gematigde partijen” versus “zeteltotaal van ID, ECR en rechtse niet-ingeschrevenen”. Het is bv. niet uitgesloten dat Meloni’s Fratelli naar de EVP zou migreren; een ander deel van ECR tast de mogelijkheden af bij de liberale Renew-fractie. Het kleurenpalet van het halfrond zou erdoor gewijzigd worden, maar niet de inborst.

We moeten voorts vaststellen dat de EU niet gewacht heeft op een versterking van uiterst rechts om op sommige terreinen een beleid te voeren dat getuigt van westers suprematiedenken en wreedheid à la Leopold II in Congo. Hoe moet men anders de lichtzinnigheid omschrijven waarmee de EU over de duizenden verdronken vluchtelingen heenfietst? Hoe moet men de onwankelbare steun aan een apartheidsregime benoemen dat in enkele maanden tienduizenden mensen vermoordt en hun huizen, scholen en hospitalen systematisch vernietigt? En wat zijn de historische voorbeelden van regimes die een externe vijand creëerden om er das Militär mee uit te bouwen ten koste van de werkelijke, sociale noden? De EU heeft ook niet gewacht op een versterking van uiterst rechts om het klimaatbeleid, de fameuze Green Deal, naar de achtergrond te schuiven; bedrijfslobbys en de marktdenkende partijen (zowat alle) hebben daar het nodige voor gedaan.

Wel kan men verwachten dat een sterkere rechtse meerderheid in het Europees parlement het sein zal zijn voor de volgende Commissie om nog minder terughoudend te zijn wanneer grenzen overschreden worden. Zo is het de EU verdragsrechtelijk verboden om het budget te gebruiken voor militaire doeleinden, maar dat is wat volop gebeurt. De EU knijpt een oog dicht als een haar goed gestemd regime zoals dat van Mitsotakis in Griekenland totaal illegale pushbacks gebruikt; haar Commissie sluit deals af met halve of hele dictaturen. Dat alles zal nog met minder gêne gebeuren als het op harder applaus onthaald wordt in het Parlement. Een Commissie lanceert immers liefst wetsvoorstellen die vlot door Raad en Parlement geraken.

Binnen uiterst rechts zijn er nog wel een aantal zaakjes te regelen. Zo was Orbán’s Fidesz-partij aangesloten bij de EVP, maar verliet die fractie in 2021, na een tijd geschorst geweest te zijn. Eerst leek Orbán’s neus in de richting van ID te wijzen, maar het zou nu ook ECR kunnen zijn, of zelfs een nog te vormen nieuwe constructie. Orbán is ook binnen extreemrechts het zwart schaap wegens zijn verzet tegen wapenleveringen aan Oekraïne. Wat de Fratelli van Meloni betreft vermeldden we reeds dat een overstap naar de EVP niet totaal uitgesloten is. En binnen ID zijn er wrijvingen tussen Rassemblement National en AfD, omdat Le Pen bv. het AfD-idee afwees om ‘niet geassimileerde Duitsers’ naar Noord-Afrika te deporteren.

Zou het kunnen dat de versterking van rechts als gevolg heeft dat de ‘progressieve krachten’ binnen het parlement, waaronder men traditioneel de sociaaldemocraten van S&D, de Europese Groenen en de linkse fractie van Europees Links verstaat, hun krachten zullen bundelen om rechts te ‘verslaan’? Wat dit ook moge betekenen, het is eerder onwaarschijnlijk. Het zou een breuk van de sociaaldemocraten met de EVP inhouden, maar hun liefde is veel te groot daarvoor. Men kan eerder verwachten dat “rechts steunen om extreemrechts tegen te houden” het gevolg zal zijn.(Frans Timmermans, het kopstuk van de coalitie PvdA-Groenlinks, bleek onlangs nu toch bereid om met de VVD te onderhandelen met het oog op regeringsvorming, nu de adem van Wilders steeds voelbaarder wordt) Uiteindelijk wordt het Europees beleid in grote mate bepaald door nationale regeringen en partijen. Als het Europees parlement bruiner kleurt, zal dat automatisch ook het geval zijn met de Raad van Ministers en de Europese Raad van regeringsleiders. Strijden tegen een rechts Europa begint bij het bestrijden van de rechtse regering in eigen land.