door Herman Michiel
7 maart 2024

Op 5 maart pakte de Europese Commissie uit met een nieuw wetgevend voorstel ter versterking van de Europese wapenindustrie: EDIP, het Europees Defensie-Industrie Programma. Natuurlijk wordt dit weer in het kader geplaatst van de oorlog in Oekraïne. Commissaris Vestager had het in de persconferentie over de Oekraïners die niet alleen vechten voor hun vrijheid maar ook voor onze gemeenschappelijke waarden. Naar gewoonte deed top-diplomaat en ‘hoge vertegenwoordiger’ Borrell het nog wat dramatischer: de oorlog staat aan onze grenzen, de Russische agressie-oorlog toont de hoogdringendheid om ons industrieel defensievermogen te versterken. Ook het argument van een mogelijke nieuwe Trump-episode werd door commissaris Breton aangehaald om de Europeanen ertoe te bewegen meer te besteden ‘aan hun eigen veiligheid’; dezelfde Breton had het er zelfs over dat de wapenindustrie moet overschakelen op een ‘oorlogseconomie’.

Een klein overzichtje van militaire EU-initiatieven in de voorbije 15 jaar toont evenwel aan dat de EU geen Poetin of Trump nodig had om te dromen van een Europees militair-industrieel complex. De plannen daarvoor sudderen al vele jaren, maar zitten nu in een stroomversnelling.

EDIP: het is maar een begin

Het EDIP-voorstel is zeker niet het laatste dat op het gebied van de Europese militarisering vanuit de Commissie zal vertrekken. Het maakt deel uit van een ‘defensie strategie’ (EDIS) met een planning uitgesmeerd tot 2035. De huidige EDIP-voorstellen vervullen een soort brugfunctie tussen enerzijds de ad hoc maatregelen als ASAP die verleden jaar “onder druk van de omstandigheden” werden doorgevoerd om Oekraïne van voldoende wapens en munitie voorzien om Rusland te kunnen verslaan, en anderzijds een beleid op langere termijn dat afhankelijk is van de nieuwe EU-meerjarenbegroting die pas vanaf 2027 zal ingaan. In het huidige EDIP- plan wordt voor 2025-2027 1,5 miljard euro voorzien om de wapenindustrie te ondersteunen en lidstaten te belonen die gezamenlijk hun wapenaankopen regelen (maar noteer dat het Europees Defensiefonds ook al over 8 miljard € beschikt om militair onderzoek en militaire projecten te steunen). Commissaris Vestager sprak een beetje verontschuldigend over dat sommetje van anderhalf miljard uit het EU budget (‘ not a lot of money’), maar ze voegde eraan toe dat “de echte financiering voor een sterkere defensie zou komen van de lidstaten, die financiering zal toe nemen in de komende jaren”. Ondertussen wordt ook gedacht aan bijdragen van de Europese investeringsbank EIB, en zelfs aan de opbrengsten van de miljarden Russisch geld die door de EU geblokkeerd werden.

Plannen

Het potje van anderhalf miljard euro moet in de periode 2025-2027 verschillende taken vervullen. Lidstaten kunnen ermee financieel aangespoord worden om gezamenlijke wapenaankopen te doen (met een mogelijkheid voor vrijstelling van btw) of hun exportpolitiek op elkaar af te stemmen, de wapenindustrie kan garanties krijgen dat ze zonder grote risico’s haar capaciteit kan verhogen, en er kan steun verleend worden aan de commercialisatie van de wapenproductie. Wapenhandel wordt immers als essentieel beschouwd om de wapenindustrie concurrentieel te houden. De lidstaten worden verzocht om tegen 2030 minstens de helft van hun defensieaankopen in de EU te doen.

Een heel opmerkelijk aspect van het EDIP-document is dat er ettelijke keren het woord ‘Oekraïne’ in voorkomt, niet alleen in de inleidende beschouwingen maar ook in de eigenlijke artikels. Wetgeving wordt over het algemeen beschouwd als een algemeen kader, niet gericht op een welbepaald persoon, bedrijf of land. EDIP, dat wel degelijk het ontwerp is van een Europese wet (‘verordening’) heeft het maar liefst 149 keer over Oekraïne! Er is onder andere de bepaling dat Oekraïne kan deelnemen aan een Europese gemeenschappelijke aanbesteding bij wapenaankopen. Er wordt ook gesproken over het herstel, na de verwoestingen door het Russische leger, niet van woningen, hospitalen, scholen of elektriciteitscentrales, maar van de Oekraïense wapenindustrie.

Financiering

Financiering van militaire projecten is in principe verboden door de Europese verdragen (artikel 41 van het Verdrag over de Europese Unie), toch wordt daar in een eerste fase anderhalf miljard euro voor neergeteld uit het EU-budget. Wederrechtelijk? Daar heeft men allang een mouw aan gepast. Steun aan de Europese wapenindustrie wordt voorgesteld als een maatregel in verband met het industrieel beleid en het concurrentievermogen, waarvoor de EU wel bevoegd is. Het is de Europese Investeringsbank EIB ook verboden om leningen toe te staan voor militaire projecten, maar met het achterpoortje dat dit wel kan als een project double use is, bruikbaar dus zowel voor civiele als militaire toepassingen. Commissaris Breton, zelf afkomstig uit de militaire industrie, wil van het achterpoortje zelfs een schuurpoort maken en EIB-geld ook voor louter militaire projecten toestaan! En de pot geld met de hypocriete naam ‘Europese vredesfaciliteit’ waarmee wapenleveringen aan Oekraïne deels worden bekostigd [i] maakt geen deel uit van het officieel EU-bestel, maar is een ‘internationaal akkoord tussen een aantal lidstaten’; daar komt zelfs geen enkele parlementaire controle aan te pas.

De vraag is hoe de EU meent haar militaire ambities in de toekomst te financieren. Die ambities reiken veel verder dan de ‘habbekrats’ van anderhalf miljard voor twee jaar. De Franse commissaris Breton, verantwoordelijk voor industrieel beleid, wil een veel groter EDIP-budget, van de orde van 100 miljard euro (vergelijk dit met de jaarlijkse EU-begroting van ongeveer 170 miljard.) Hij en sommige medestanders willen dit financieren door leningen aan te gaan zoals dit voor de eerste maal gebeurd is voor het corona-herstelfonds. Maar zoals bekend gruwen de ‘vrekkige’ lidstaten, in de eerste plaats Duitsland en Nederland, van gemeenschappelijke leningen, de EU mag immers geen ‘schuldenunie’ worden. Zoals vermeld gaat de Europese gedachte ook uit naar de alhier geblokkeerde Russische rekeningen, een kleine 200 miljard naar het schijnt, die aan intresten en dividenden jaarlijks ook al enkele miljarden opleveren.

Goedkeuring

Wat EDIP betreft moeten de Commissieplannen wel nog goedgekeurd worden zowel door de Raad (ministers van defensie van de lidstaten) als het Europees Parlement. Hier is weinig tegenstand om principiële overwegingen te verwachten, omdat men dit tegen de ‘vredesmissie’ van de EU of zo zou vinden. Maar bij de komende onderhandelingen binnen de Raad en binnen het Parlement, en daarna tussen de drie instellingen (de ‘trialogen’ tussen Raad, Parlement en Commissie) zullen heel andere overwegingen de doorslag geven. Zoals reeds vermeld zijn een aantal lidstaten vierkant tegen leningen aangegaan door de EU. Ook het ‘koop Europees’-aspect van EDIP zal tot binnenkamerse veldslagen leiden, omdat een aantal landen (Duitsland, Nederland, Polen…) hun hondstrouwe band met Washington niet willen op de proef stellen; lidstaten die zo gastvrij zijn om Amerikaanse kernbommen op hun grondgebied te dulden willen er ook voor zorgen dat die tuigen op hun jachtvliegtuigen passen, wat automatisch leidt tot de aankoop van F 35’s bij Lockheed Martin.

Er is ook nog een aspect dat men bijna komisch kan noemen. De Europese Commissie is, samen met het Europees Hof van Justitie, de waakzame behoeder van de vrije-markt ideologie. Voor de wapenproductie evenwel lijkt ze wel een aanhanger van een geplande economie, met toezicht op de voorraden van munitiebedrijven, preferentiële wapenleveringen, zo mogelijk Europese regels voor wapenexport, enz. Dat zulks niet naar de zin is van een hoop regeringen en bedrijven bleek al verleden jaar bij de behandeling van ASAP.

Men mag er zich dus wel aan verwachten dat het aan de Europese onderhandelingstafels nog wat à la guerre comme à la guerre zal zijn vooraleer onze leiders eensgezind met hun oorlogsstrategie naar buiten komen.

[i] De grote bevlogenheid van Europese regeringen om de oorlog in Oekraïne te voeden met gulle wapenschenkingen neemt niet weg dat het vaak om oude stocks gaat waarvoor men actuele marktprijzen aanrekent bij de tegemoetkoming van de Vredesfaciliteit…