door Georgii Sandul (*)
2 maart 2023

Dit artikel verscheen op 10 februari 2023
bij Inter Press Service (IPS). Nederlandse vertaling
door Ander Europa.
Met dank aan IPS voor de toelating.

De oorlog mag niet worden gebruikt ter rechtvaardiging van het ontnemen van werknemers. Fatsoenlijke arbeidsomstandigheden moeten de hoeksteen zijn van de nationale veiligheid in oorlogstijd.

Wij, Oekraïners, leven allemaal in een staat van oorlog. Naast de grootschalige invasie van Rusland in februari 2022 worden de Oekraïners geconfronteerd met een andere bedreiging: sinds maart hebben we ook te maken met een grootschalige aanval op de arbeidsrechten van alle werkende mensen in Oekraïne. Helaas is dat ook nu een terugkerende historie, die al jaren onverminderd voortduurt.

Het is duidelijk dat de arbeidswereld na 24 februari 2022 niet onveranderd in zijn oude staat kon blijven en hervormingen moest ondergaan. Niemand die bij zijn volle verstand is, zou aandringen op dezelfde arbeidsvoorwaarden als vóór de oorlog en op alle rechten en garanties waarop men tot dan toe recht had. Om volkomen logische redenen zijn praktijken van voor het begin van de oorlog – zoals stakingen en vreedzame bijeenkomsten – nu verboden.

Systematische ondermijning van het recht van werknemers

In maart 2022, helemaal aan het begin van de oorlog, nam de Verkhovna Rada (het Oekraïense parlement) een nieuwe wet aan “over de organisatie van de arbeidsverhoudingen tijdens de staat van beleg”, waardoor helaas bepaalde extreme vormen van liberalisering van de arbeidsrechten een wettelijke realiteit werden. Deze wet bevatte in feite zeer weinig bepalingen die bevorderlijk waren voor de versterking van de defensiecapaciteit van de staat tijdens een oorlog. Zij bevatte echter wel verschillende bepalingen die de arbeidsrechten fundamenteel ondermijnden van degenen die vanaf het begin van de invasie in de frontlinies hadden gestaan, in het bijzonder de voorgestelde ‘opschorting’ van de arbeidsovereenkomst. Volgens dit concept worden werknemers niet formeel ontslagen, maar werken zij in werkelijkheid niet meer voor hun bedrijf en ontvangen zij geen salaris meer. Door werkgevers in staat te stellen de bepalingen van collectieve arbeidsovereenkomsten zonder rechtvaardiging eenzijdig op te zeggen, vernietigde deze wet de grondslagen van het vakbondswerk. Dergelijke wetten werden de onaangename realiteit voor honderdduizenden mensen die actief streden voor democratische veranderingen op hun werkplek. De gewone arbeidsverhoudingen werden zonder enige reden opgeschort, zelfs in bedrijven die van strategisch belang waren voor de verdediging van Oekraïne.

Een andere schandalige wettelijke bepaling was de in juli 2022 aangenomen wet “tot wijziging van bepaalde Oekraïense wetten inzake optimalisering van de arbeidsverhoudingen”, die werkgevers ontsloeg van de verplichting om een gemiddeld salaris te betalen aan werknemers die werden gemobiliseerd voor de verdediging van hun land.

In de zomer van 2022 heeft de Verkhovna Rada bovendien een wet aangenomen die de arbeidsrechten van werknemers in kleine en middelgrote ondernemingen (tot 250 werknemers) aanzienlijk beperkt. Deze wet voorzag in een afzonderlijke regeling voor de arbeidsbetrekkingen in deze ondernemingen. Als belangrijkste document voor de regeling van arbeidsbetrekkingen werd de individuele arbeidsovereenkomst genoemd. De werknemer moest met andere woorden zelf rechtstreeks met de werkgever onderhandelen over alle bijzonderheden van zijn tewerkstelling. Maar het arbeidsrecht werd juist gecreëerd voor de collectieve bescherming van werknemers, omdat het voor het individu onmogelijk is om effectief te onderhandelen over alle arbeidsvoorwaarden met grote ondernemingen en dergelijke.

Een andere vernieuwing die tijdens de staat van beleg werd ingevoerd was de invoering van ‘niet-vaste-urencontracten’, in het Westen bekend als ‘nul-urencontracten’. In dit type contract worden geen standaard werktijden vastgelegd en wordt de werknemer een ‘oproepkracht’. Volgens de auteurs van het document is de wet bedoeld om het werk van freelancers te regelen, maar in feite geldt hij voor elk type werknemer.

De strijd voor werknemers begon al voor de oorlog

Er zij op gewezen dat de bovengenoemde wijzigingen in flagrante tegenspraak zijn met de Oekraïense ambities van Europese integratie. Artikel 296 van de Associatieovereenkomst tussen Oekraïne en de EU luidt: ” 1)   De partijen doen geen afbreuk aan de daadwerkelijke handhaving van hun milieu- en arbeidswetgeving door een onafgebroken of herhaald handelen of nalaten, op een wijze die van invloed is op de handel of de investeringen tussen de partijen. 2)   De partijen zwakken de in hun wetgeving verleende bescherming van het milieu of van de werknemers niet af om de handel of investeringen te bevorderen, noch verminderen zij deze bescherming door af te zien van toepassing van of anderszins af te wijken van, of door aan te bieden af te zien van toepassing van of anderszins af te wijken van hun wet- en regelgeving of normen, op een wijze die van invloed is op de handel of de investeringen tussen de partijen.” Het is duidelijk dat de nieuwe wijzigingen in de nationale wetgeving ons oorlogvoerende land niet dichter bij het lidmaatschap van de Europese familie brengen.

Door het ontbreken van een gecoördineerd overheidsbeleid inzake arbeid in Oekraïne wordt zeer negatieve regelgeving vermengd met positieve elementen van de arbeidshervorming. Een relatief positieve wet die werd aangenomen voorzag bijvoorbeeld in waarborgen om pesten (intimidatie) op de werkplek te voorkomen.

Het is duidelijk dat niet alleen aandacht moet worden besteed aan het wetgevende aspect, maar ook aan het praktische. Institutioneel falen om arbeidsrechten effectief te beschermen was in Oekraïne al voor de oorlog aan de orde van de dag. Het ontbreken van een behoorlijke rechtsgang en de poging om de arbeidsinspectie te verlammen, wat strijdig is met de verdragen van de Internationale Arbeidsorganisatie, hadden ertoe geleid dat gewetenloze werkgevers zelfs in vredestijd ongestraft hun gang konden gaan. Oekraïne stond bijvoorbeeld bekend voor zijn schandelijke en zeer wijdverbreide praktijk van de informele arbeid. Volgens verschillende schattingen werkte in 2021 één op de vijf Oekraïners in de informele sector, zonder arbeidsrechten en zonder waarborgen.

Toch zijn dit slechts enkele van de uitdagingen waarmee de Oekraïense regering op het gebied van arbeidsbescherming wordt geconfronteerd. In feite begon de strijd voor arbeidsrechten in Oekraïne lang voordat de openlijke oorlog met een externe vijand begon. Om elke werknemer in Oekraïne een fatsoenlijk leven te garanderen is een gemeenschappelijk front nodig van overheidsinstellingen die zich bewust moeten zijn van hun sociale functie, werkgevers die zich richten op het behoud van arbeidskrachten tijdens en na de oorlog, en vakbonden die zich niet alleen moeten inzetten voor de bescherming van bestaande maar ook voor het bereiken van nieuwe rechten voor loontrekkenden.

Het vaststellen van behoorlijke arbeidsvoorwaarden in overeenstemming met Europese en internationale normen, en het ontwikkelen van een doeltreffend overheidsbeleid ter bescherming van de arbeidsrechten, moeten de hoeksteen worden voor het garanderen van zowel de nationale veiligheid in oorlogstijd als de fysieke beschikbaarheid van arbeidskrachten voor de naoorlogse wederopbouw. De oorlog mag niet worden gebruikt als rechtvaardiging om werknemers van hun rechten te beroven.

(*) Georgii Sandul is advocaat en directeur van Labour Initiatives, een NGO in Kyiv die juridische en andere bijstand verleent aan werknemers en vakbonden.

Noot van de redactie: Ook over de Oekraïense anti-arbeiderswetten verscheen zopas een artikel in Social Europe Journal. Het gaat meer bepaald over de ‘bezorgdheid’ van de EU over de hervorming van de arbeidswetging. Maar het artikel geeft ook aan dat deze bezorgdheid meer vertoon is dan iets anders.