Door Herman Michiel
23 november 2023

In maart 2023 maakte de Europese Commissie voorstellen bekend die de bevoorrading van de EU in ’kritieke materialen’ moeten veiligstellen, plannen die in het jargon bekend staan als CRMA, de ‘Critical Raw Materials Act’. De Commissie kadert haar voorstellen vooral in de Europese Green Deal (materialen voor zonnecellen, elektrische auto’s, windmolens…) en in de digitalisering van de economie (chips, IT- infrastructuur …). Maar ze vermeldt ook de lucht-, ruimtevaart- en defensiesector; met dit laatste wordt natuurlijk de wapenindustrie bedoeld. Er wordt ook verwezen naar de oorlog in Oekraïne “waaruit is gebleken hoe kwetsbaar sommige toeleveringsketens van de Unie zijn”. CRMA gaat echter uitdrukkelijk niet over ‘energetische grondstoffen’ (olie, gas …) en ook niet over landbouwproducten.

Grondstoffen en machtsverhoudingen

CRMA is een Commissievoorstel voor een Europese verordening, een Europese wet dus. Die moet ook door het Parlement en de Ministerraad goedgekeurd worden. In veel gevallen kan het goedkeuringsproces lang, zelfs jaren duren, maar velen verwachten dat CRMA nog vóór het einde van dit jaar zal rond zijn. Dit doet denken aan het ASAP-dossier voor de versterking van de munitieproductie in de EU, dat ook in ijltempo werd afgehandeld. Dit lijkt wel de gewoonte te worden voor projecten die door de EU en haar Commissie van ‘strategisch belang’ beschouwd worden. Hoogdringendheid dus, wat meteen verhindert dat er over de kwestie een debat in bredere kringen ontstaat. Een analyse door Friends of the Earth bevestigt dat,  zoals we verder nog zullen zien.

De bevoorrading in grondstoffen is immers niet zomaar een logistieke kwestie, maar raakt de kern van de globale economie. De geschiedenis van de 20^e eeuw is voor een niet onaanzienlijk deel de geschiedenis van de controle op de oliebronnen. Met de ontwikkeling van kernenergie is daar uranium bijgekomen, terwijl de hightech sector nood aan allerlei elementen. En sinds de EU haar ‘Green Deal’ in grote mate identificeert met honderden miljoenen elektrische wagens is een vraag ontstaan naar weer nieuwe materialen: massale hoeveelheden lithium, kobalt, nikkel, grafiet, mangaan enz. We hebben het dan nog niet over de wapenindustrie, die voor haar arsenaal aan ‘moderne’ vernietigingswapens een hele resem zeldzame materialen [1] nodig heeft, waarvan Europa er weinig in huis heeft (zie kaart).

Die wedloop naar grondstoffen speelt zich af op een achtergrond van steeds conflictueuzere internationale verhoudingen, met gevolgen voor de internationale handel. Russische olie en gas is het voor de hand liggende voorbeeld, maar de toenemende westerse animositeit tegen China – gedirigeerd door de Verenigde Staten die hun wereldhegemonie in het gedrang zien komen – kan gelijkaardige gevolgen hebben. China is de belangrijkste vindplaats van tal van zeldzame ertsen. Het produceert bijvoorbeeld twee derde van het grafiet, onmisbaar voor de batterijen van elektrische auto’s. De EU stelt in haar CRM-strategie dat ze op zoek gaat naar ‘betrouwbare partners’. China is in het verleden altijd gebleken een dergelijke betrouwbare handelspartner te zijn (hetzelfde moet trouwens gezegd worden van Rusland), maar dat is natuurlijk minder zeker als de EU meegaat met de VS in een confrontatiekoers met Peking. Men ziet: CRMA heeft alles te maken met de machtsverhoudingen in de wereld.

Vlug beslissen vóór iemand het door heeft

De EU heeft nooit aan haar burgers gevraagd of ze bereid waren hun energiefactuur te zien verdrievoudigen door Rusland sancties op te leggen, waarvan het nut nog moet bewezen worden. Ze lijkt ook niet van plan die burgers te betrekken bij haar plannen om de bevoorrading in grondstoffen te koppelen aan haar ambities als grootmacht, waarvan de gevolgen evenmin veel goeds voorspellen. Een studie van Friends of the Earth Europe zegt daarover: “In het najaar van 2022 hield de Commissie een driedelige raadpleging over haar plannen voor een verordening inzake kritieke grondstoffen (CRM) – maar niet alleen werd elk onderdeel van dit proces gedomineerd door de industrie, de analyse van de Commissie van de ontvangen input gaf duidelijk de voorkeur aan de standpunten van de industrie.”  Op papier is de Commissie een voorbeeld van inspraak van de burgermaatschappij, die ze voor elk wetsvoorstel ‘raadpleegt’.  Maar deze raadpleging bestond hoofdzakelijk uit een multiple-choice-menu, waarvan de resultaten bovendien door de Commissie werden samengevat op een industrie-vriendelijke manier. Om dat te verdoezelen spreekt ze dan liever over ‘stakeholders’ (belanghebbenden) dan een kat een kat te noemen. Deed ze dat wel, dan zou blijken dat bijvoorbeeld Euromines, belangenorganisatie van de Europese mijnbouw, zich zeer actief betoonde bij de raadpleging.

De Europese mijnbouw is inderdaad vragende partij om veel vlotter aan vergunningen te geraken, en minder gehinderd te worden door allerlei milieubezwaren. Het is zeer bedenkelijk dat de Europese Commissie haar CRMA vooral als een Green Deal maatregel voorstelt, terwijl de gevolgen ervan precies averechts dreigen te worden. CRMA voorziet in de identificatie van ‘strategische projecten’ die kunnen genieten van een gestroomlijnd goedkeuringsproces en steun bij het verkrijgen van toegang tot financiering uit publieke en private fondsen. Als een industrieel project gelabeld wordt als ‘van uitzonderlijk publiek belang’ kan het ‘genieten’ van afgezwakte milieu-en klimaatregels. CRMA bevat zelfs een nauwelijks verholen aansporing om milieuprotesten met de nodige social engineering te voorkomen of om de tuin te leiden: “Aangezien het voor de doeltreffende uitvoering van mijnbouwprojecten essentieel is dat het publiek die projecten accepteert, moet de projectontwikkelaar ook een plan verstrekken met maatregelen om draagvlak te creëren. Er moet bijzondere aandacht worden besteed aan sociale partners, het maatschappelijk middenveld en toezichthouders.”  Lithiumwinning, het nieuwe goud, leidt nu al tot ecologisch protest in Portugal, Frankrijk en elders.

Een Green Deal met bloedvlekken

CRMA voorziet in een aantal instrumenten om aan de ‘kritieke’ of ‘strategische’ grondstoffen te geraken, o.a. recyclage, exploratie in de EU zelf of het aangaan van ‘strategische partnerschappen met derde landen’. Wat echter niet in het instrumentarium voorkomt is het opsporen van niet-prioritair, nutteloos of zelfs schadelijk gebruik van zeldzame grondstoffen. Als de EU het ernstig meent met haar Green Deal zou men verwachten dat materialen die in dat kader noodzakelijk zijn (of zo geacht worden [2] ) voorrang krijgen. Dat is echter niet het geval. CRMA is bedoeld als strategie om aan grondstoffen te geraken waarvoor de industrie vragende partij is; wat er verder mee gebeurt is de zaak van de industrie. Die omvat ook de wapensector, die voor haar hightech tuig steeds meer nood heeft aan gesofistikeerde materialen. De sector liet zich dan ook niet onbetuigd om de pen van de Commissie te helpen vasthouden. Ze is zich echter ook bewust dat haar bekommernissen “niet volledig samenvallen met die voor de energietransitie” en pleit daarom voor een “gericht CRM-beleid” [3]; in duidelijk Nederlands: hier zal lobbywerk aan te pas komen.

Over de dubieuze klimaatbedoelingen van CRMA verscheen zopas een analyse door Corporate Europe Observatory en Observatoire des Multinationales, Blood on the Green Deal – How the EU is boosting the mining and defence industries in the name of climate action. Ze concluderen:

Dit rapport onthult dat industriële sectoren die weinig te maken hebben met de energietransitie  – met name de defensie- en ruimtevaartindustrie – de CRMA hebben mogen vorm geven  om hun eigen belangen te dienen, vaak in strijd met de klimaatdoelstellingen van de EU en het imago van de EU als vredesproject. Bij de Commissie, de Raad en het Parlement werd een open-deurpolitiek [an open bar] voor lobbyisten uit de industrie gevoerd bij de goedkeuring van de CRMA. Onder de radar zijn een aantal nieuwe mineralen zoals aluminium en titanium op hun aandringen als ‘strategisch’ aangemerkt, ook al is hun gebruik in de energietransitie op zijn best bescheiden. Toch zullen ze profiteren van dezelfde financiële steun en milieu-deregulering. Het steunen van wapenproducenten en exporteurs is gelijkgesteld aan het op weg helpen van Europa naar een koolstofvrije toekomst.

Op 13 november werd er in het geheime ‘triloog’-overleg tussen Parlement en Raad een akkoord bereikt over het Commissievoorstel voor een Europese verordening. Commissievoorzitter en gewezen defensieminister von der Leyen krijgt misschien nog een cadeautje van de wapensmeden en de mijnbazen onder haar kerstboom.

[1] Zie Strategic raw materials for defence – Mapping European industry needs, een publicatie (januari 2023) van The Hague Centre for Strategic Studies, een denktank over strategische besluitvorming die advies geeft aan regeringen, de EU, de NAVO…

[2] We laten hier buiten beschouwing dat de massale ontplooiing van elektrische wagens, in plaats van de inzet op het publiek transport, niet de goede optie is voor de strijd tegen de klimaatopwarming. Voor de EU leiders is ze dat wel, en we gaan na hoe ernstig ze zijn bij de verdediging van die optie.

[3]  Strategic raw materials for defence Mapping European industry needs, blz. 1