door Yanis Varoufakis
20 maart 2023
Verschenen op 16 maart 2023 op de website van DieM25
Nederlandse vertaling Ander Europa

In antwoord op de bezorgde vragen van velen over de huidige bankencrisis die in de VS begon met het faillissement van de Silicon Valley Bank (SVB) en nu Japan en andere landen treft, kan ik de volgende korte analyse geven.

De aanleiding

Elke systemische bankencrisis heeft een trigger die haar in gang zet. In het geval van de SVB is er een dubbele reden voor de oorzaak van het faillissement.

1. De daling van de prijzen op de secundaire markt voor obligaties – eigenlijk Amerikaanse staatsobligaties (treasuries) – die werd veroorzaakt door de renteverhoging van de Fed, die op haar beurt door de inflatie aan alle centrale banken werd “opgedrongen”.
2. De daling van de aandelenkoersen van Big Tech en van het hele digitale ecosysteem van kleine tech start-ups rond Big Tech – een daling veroorzaakt door het stopzetten (door inflatie) van het geld printen door de Fed.

Meer in detail kreeg de SVB twee klappen tegelijk.

De eerste raakte zijn fondsen, die voornamelijk belegd waren in Amerikaanse staatsobligaties (treasuries). Dit gebeurde doordat de stijging van de rente de doorverkoopprijs van deze obligaties deed dalen (waarom zou je een oudere obligatie die 0,5% oplevert “tweedehands” kopen als je een “nieuwe” kunt kopen die 3% oplevert?). Op zich was deze ontwikkeling niet voldoende om de SVB failliet te laten gaan. Zolang de SVB niet verplicht was de oudere obligaties die zij in bezit had tegen een lagere prijs te verkopen, was er geen probleem. Door de tweede klap werd de SVB echter gedwongen tegen een grote korting te verkopen. En daar begon het probleem.

Toen de inflatie de Fed dwong te stoppen met het drukken van nieuw geld (dus geen kwantitatieve versoepeling of quantitative easing  meer), stopte ook de geldstroom die de aandelen van Big Tech bedrijven in de stratosfeer hield. Big Tech aandelen liepen dus leeg. Aangezien deze bedrijven (Google, Amazon, Meta, Twitter, Netflix, Airbnb, Uber, enz.) hun financiering baseerden op leningen die werden aangegaan door hun overgewaardeerde aandelenkoersen als onderpand te geven (zo kocht Elon Musk bijvoorbeeld Twitter), zat Big Tech plots zonder geld. Daarom begonnen ze hun deposito’s bij banken als de SVB op te nemen.

Kortom, op hetzelfde moment dat de kapitaalbasis van de SVB werd verminderd, vroegen de depositohouders hun deposito’s terug. Zodra het nieuws bekend werd dat de SVB te laat was met het terugbetalen van deposito’s, begon een klassieke bankrun.

De oorzaak

De onderliggende reden waarom het faillissement van een middelgrote bank in Californië wereldwijd zoveel angst teweegbracht, is dat het internationale kapitalisme na 2008 nooit meer op de been is gekomen.

In meer detail: Centrale banken (de FED, de ECB, etc.) hebben één basisinstrument – de rentevoet. Als ze de economische activiteit willen afremmen om de inflatie in toom te houden, verhogen ze de rente, en omgekeerd. Maar naast prijsstabiliteit hebben centrale banken nog twee andere doelstellingen: de stabiliteit van het bankwezen en het in evenwicht brengen van liquiditeit en investeringen. De door de centrale bank gekozen rentevoet is één getal. Met datzelfde getal (bijvoorbeeld 3%) moeten drie doelstellingen tegelijk worden bereikt: prijsstabiliteit, stabiliteit van het bankwezen en evenwicht tussen liquiditeit en investeringen.

En hierin ligt de reden waarom ik beweer dat het kapitalisme na 2008 niet kan herstellen: Er is niet langer één rentevoet die deze drie doelstellingen tegelijkertijd kan bereiken. Dit is de tragedie van centrale bankiers: Als ze de inflatie willen beteugelen (met een rente die hoog genoeg is), veroorzaken ze een bankencrisis, met als gevolg dat ze gedwongen worden de oligarchen te redden die, ondanks hun redding, de investeringen beperken tot onder de liquiditeit. Als ze daarentegen een lagere rente opleggen om geen bankencrisis te veroorzaken, loopt de inflatie uit de hand – met als gevolg dat bedrijven verwachten dat de rente zal stijgen, wat hen ontmoedigt om te investeren. En ga zo maar door.

Terug naar 2008 dus?

Nee, we gaan niet terug naar 2008, en dit om twee redenen. Ten eerste is het probleem voor Amerikaanse banken vandaag niet dat hun activa junk zijn (bv. gestructureerde derivaten gebaseerd op riskante leningen) zoals in 2008, maar dat ze staatsobligaties bezitten die ze gewoon met korting moeten verkopen. Ten tweede is de gisteren aangekondigde reddingsoperatie van de Fed anders dan die in 2008 – vandaag zijn het de banken en depositohouders die worden gered, maar niet de bankeigenaren-aandeelhouders. Deze twee redenen verklaren waarom de bankaandelen dalen, maar er geen sprake is van een totale ineenstorting van de aandelenmarkten.

Het feit dat er geen totale ineenstorting van de beurzen is, betekent natuurlijk niet dat de crisis van het kapitalisme – die zich sinds 2008 voortdurend ontwikkelt – zich niet verdiept. Ze heeft gewoon niet de kenmerken van een onmiddellijke, zware val.

Wat betekent deze ontwikkeling voor Europa?

In 2008 waren Berlijn en Parijs blij dat de bankencrash Amerikaans was en hen niet aanging – dat dachten ze tenminste. Tot ze beseften dat Frans-Duitse banken vol zaten met de giftige Amerikaanse derivaten die Lehman bankroet maakten.

Vandaag lijken Frans-Duitse banken niet hetzelfde probleem te hebben – ze worden eerder gespaard door de verouderde structuur van de Europese economie. Wat bedoel ik daarmee? Frans-Duitse banken hebben geen grote bedragen geleend aan Europese Big Tech om de eenvoudige reden dat Europese Big Tech niet bestaat – ze lenen nog steeds aan autofabrikanten en extractiebedrijven. Ik zie dus geen Europese SVB aan de horizon.

Dat betekent natuurlijk niet dat de Europese banken veilig zijn. Hun eigen middelen zijn ook belegd in obligaties waarvan de koersen zijn gedaald. Een grote depositovlucht zal hier voor dezelfde problemen zorgen als we in de VS zien. Zo’n vlucht zou kunnen komen uit delen van het financiële systeem waar men het niet verwacht – bijvoorbeeld uit de verzekeringssector (zoals in Groot-Brittannië afgelopen najaar) of uit een ineenstorting van het zwakke Credit Suisse, dat al lang te lijden heeft.

Wat had men moeten doen?

Sinds 2008 proberen regeringen en centrale banken de banken overeind te houden door een combinatie van socialisme voor de banken en bezuinigingen voor alle anderen. Het resultaat is wat we nu zien: De uitzaaiing van de crisis van het ene “orgaan” van het kapitalisme naar het andere, waarbij de omvang van de crisis met elke uitzaaiing toeneemt.

Wat kan er als alternatief worden gedaan? Precies het tegenovergestelde: soberheid voor de banken, met nationalisatie van degenen die niet kunnen overleven. En socialisme voor werknemers – een basisinkomen voor iedereen, een terugkeer naar collectieve onderhandelingen en, verder, nieuwe vormen van participatief eigendom van high- en low-tech bedrijven. Met andere woorden, niets minder dan een politieke revolutie.

Aan degenen die het idee van een politieke revolutie vrezen, is mijn boodschap eenvoudig: Bereid je voor op de prijs van de escalerende crisis van een kapitalisme dat vastbesloten is ons allen ten grave te dragen.