Door David Baele, 3 oktober 2015

Op donderdag 1 oktober werd het vluchtelingenkamp in het Maximiliaanpark in Brussel ontruimd. Volgens het burgerplatform, dat naar aanleiding van het immobilisme van de overheid ontstond, vonden de afgelopen weken meer dan 5000 vluchtelingen een onderkomen in dit tentenkamp en naar schatting werden er alles samen 9000 dagen vrijwilligerswerk gepresteerd. Dit is slechts één van de uitdrukkingen van solidariteit die in schril contrast staan met de manier waarop de Europese Unie (EU) de afgelopen periode gereageerd heeft op de vluchtelingencrisis, met als ‘hoogtepunt’ de plannen die haar staats- en regeringshoofden op 22 en 23 september goedkeurden.

Solidariteit aan de basis, spanningen aan de top

Op zondag 27 september werd in Brussel een solidariteitsmars voor vluchtelingen georganiseerd waarvan de bijzonder grote opkomst alle verwachtingen overtrof. Meer dan 20.000 deelnemers gaven gehoor aan de oproep die gelanceerd werd door een coalitie van verschillende organisaties, waaronder Vluchtelingenwerk Vlaanderen, 11.11.11, Dokters van de Wereld en Amnesty International. Met hun eisen voor een menswaardige opvang, respect voor de internationale verdragen en maatregelen tegen racistische en xenofobe reacties stonden de betogers in Brussel zeker niet alleen.

De laatste weken vonden in gans Europa (en Australië) massabetogingen plaats in solidariteit met de vluchtelingen. Op zaterdag 12 september gingen tienduizenden mensen de straat op in Groot-Brittannië, Duitsland, Oostenrijk, Frankrijk, Spanje, Zweden, Denemarken, Nederland en Portugal. In Londen kwamen 100.000 mensen op straat, 30.000 in Kopenhagen, 20.000 in Berlijn. Volgens sommige kranten was zo’n grote opkomst in solidariteit met vluchtelingen zelfs nog nooit eerder gezien (1). Zelfs in Duitse grenssteden zoals Padborg waar de vluchtelingen het Duitse grondgebied betreden, kwamen honderden mensen op straat met als voornaamste boodschap: welkom aan de vluchtelingen.

In bepaalde lidstaten kwamen ook xenofobe bewegingen op gang, zoals in Dresden waar rellen onstonden tussen politie en extreemrechtse betogers rond een opvangcentrum. Maar hoewel de aantrekkingskracht van extreemrechtse ideeën bij een gedeelte van de publieke opinie niet onderschat mag worden,  is deze solidariteitsbeweging van gewone mensen bijzonder betekenisvol in het licht van de manier waarop bepaalde EU-staten reageerden op de toestroom van vluchtelingen: de Tsjechische politie die vluchtelingen op de arm markeerde; de Britse premier David Cameron die vluchtelingen beschreef als “zwermen”; Oost-Europese staten die moslimvluchtelingen geen toegang willen verlenen; de Hongaarse overheid die een 175 km lange prikkeldraadomheining liet bouwen aan haar grens, vluchtelingen strafrechtelijk laat vervolgen en het leger inzet met het gebruik van rubberkogels om vluchtelingen buiten te houden. Stuk voor stuk zijn dit zware aantastingen van de fundamentele mensenrechten die herinneren aan de donkerste pagina’s uit onze geschiedenis.

Terwijl buitengrenzen van de EU afgesloten werden voerden een reeks EU-lidstaten in september ook terug interne grenscontroles in. Er werd heen en weer gedreigd en gescholden tussen staatshoofden. Terwijl Oostenrijks kanselier Werner Faymann zijn strijdkrachten aan de grens met Hongarije verzamelde en zijn Hongaarse tegenhanger met de nazi’s vergeleek, bedreigde Duitsland andere EU-lidstaten met geldboetes indien ze vluchtelingen zouden weigeren (2). Ook Louis Michel dreigde met sancties voor de landen die hun vluchtelingenquota – waarop ik zo meteen terugkom – niet zouden willen opnemen. Hollande stelde zelfs voor dat tegenstanders van het quota-systeem de EU maar moesten verlaten. En Merkel werd op haar beurt ‘moreel imperialisme’ verweten door Victor Orban omdat ze verklaard had 800.000 mensen in Duitsland toe te laten. Men zou haast vergeten dat de Europese Unie en de invoering van een eenheidsmunt ooit opgericht werden met de bedoeling conflicten te vermijden.

Sommigen (3) wijten dit aan het feit dat de EU niet echt een gemeenschappelijk asielbeleid heeft. Alle richtlijnen en verordeningen betreffende asiel en migratie werden namelijk met unanimiteit aangenomen door de Europese Raad, zonder tussenkomst van het Parlement. Hierdoor zouden bepaalde lidstaten hun restrictief migratiebeleid kunnen blijven doorvoeren. Maar wat te denken van de verordeningen over het budgettair en macro-economisch toezicht (beter bekend onder de naam ‘Sixpack’) dat wel bekrachtigd werd door het Europees Parlement? Heeft dit dan minder sociale spanningen teweeg gebracht? Hoe dan ook, de huidige asielcrisis bracht hier dus verandering in. “Het wordt tijd dat we de bouwstenen beginnen te zetten van een waar Europees migratiebeleid”, aldus Commissievoorzitter Juncker op 9 september.

Het fort wordt verstevigd

De daad werd bij het woord gevoegd en op 22 september drukten de EU-lidstaten, na 10 uur onderhandelen en ondanks verzet van Tsjechië, Slovakije, Hongarije en Roemenië, een bindend spreidingsplan door voor 120.000 asielzoekers over 25 staten (4). In de komende twee jaar zullen 15.600 vluchtelingen uit Italië en 50.400 vluchtelingen uit Griekenland naar 25 EU lidstaten doorgestuurd worden. België zou hiervan 3812 vluchtelingen moeten opvangen (5814 in de 2 komende jaren) (5). Om deze cijfers wat in perspectief te plaatsen tonen we hieronder een kaart (uit Le Monde Diplomatique van oktober 2015)  met de aantallen opgenomen Syrische vluchtelingen in diverse landen.

Slovakije weigert dit toe te passen en liet reeds weten dit gerechtelijk te zullen aanklagen. Gezien de EU dit jaar alleen al minstens 1 miljoen vluchtelingen verwacht kan het cijfer van 120.000 moeilijk ernstig genoemd worden. Met een gemiddelde instroom van 6000 vluchtelingen per dag zal de tweejaarlijkse limiet al na 20 dagen bereikt worden. Door vluchtelingen het recht te ontnemen om zelf hun bestemmingsland te kiezen en geen geldende reisdocumenten te bezorgen waardoor ze vastgehouden worden, hopen de staatshoofden vooral een ontradend effect teweeg te brengen.

Een ander belangrijk onderdeel van het akkoord is de instelling van zogenaamde ‘hotspots’ in de grensstaten. Dit zijn eigenlijk detentiekampen waar vluchtelingen met behulp van het Europees agentschap Frontex (6) – waarvan het mandaat uitgebreid zal worden – in spoedprocedure onderworpen zullen worden aan een profilering met als doel de ‘echte’ vluchtelingen van de ‘valse’ – dus de ‘politieke’ van de ‘economische’ – te onderscheiden. Vluchtelingen zullen onderworpen worden aan intense ondervragingen waarbij van iedereen vingerafdrukken genomen zal worden, en wie als ‘economische’ vluchteling gecategoriseerd wordt zal onmiddellijk gedeporteerd worden.

Frontex heeft tot nu toe een belangrijke rol gespeeld in de militaire bewaking van de Europese grenzen. Nu wordt ze dus ook bevoegd voor de registratie van vluchtelingen. Frontex mag hiervoor rekenen op een budgetverhoging van 54 %, waardoor haar budget 176 miljoen euro zal bedragen (7). De instelling van deze ‘hotspots’, samen met het spreidingsplan kan men eigenlijk zien als een middel om terug controle te verwerven over de vluchtelingenstroom en de facto de Dublin-verordening terug in te stellen. Dit is een verordening volgens dewelke een asielzoeker moet worden teruggestuurd naar het land van aankomst, die trouwens door het Europees Hof voor de Rechten van Mens reeds onderuit gehaald werd (8).

Op 23 september kwamen de EU-staatshoofden opnieuw samen om akkoorden af te sluiten. Eerst en vooral over strengere grenscontroles, onder andere met behulp van snelle interventieteams onder de vleugels van Frontex. Hiervoor verwees Juncker naar zijn ‘State of the Union’ toespraak van 9 september, waarin hij had laten weten dat de Commissie een project op tafel zou leggen voor grensbewakingsdiensten. De kans is reëel dat grensstaten dit als een inbreuk op hun nationale soevereiniteit zullen zien, wat toekomstige spanningen dus niet uitsluit. Zeker gezien het spreidingsplan de dag voordien niet bij unanimiteit goedgekeurd werd.

Er werden ook afspraken gemaakt rond een financiële steun van minstens 1 miljard euro aan het UNHCR (Vluchtelingenagentschap van de Verenigde Naties) en het World Food Programme (WFP); diplomatieke acties in de herkomstlanden en steun aan Libanon, Turkije en Jordanië waar miljoenen Syrische vluchtelingen verblijven. Het budget bestemd voor vluchtelingen zal verdubbelen, van 4,5 miljard naar 9,2 miljard euro (9). Dit allemaal om er voor te zorgen dat de vluchtelingen ginds in de kampen blijven.

Conclusie

Deze migratiecrisis toont eens te meer aan dat de EU en haar instellingen geen uitdrukking geven aan de wil van veel van  haar eigen onderdanen, of althans slechts aan die van de conservatieve minderheid. Een aantal geïsoleerde solidariteitsbetuigingen van bepaalde politici ten spijt vindt men in de uiteindelijke akkoorden die moeten leiden tot een gemeenschappelijk asielbeleid niets terug van de immense solidariteitsbewegingen van de laatste weken. Men kan eerder spreken van een tegemoetkoming ten aanzien van het migratiebeleid van de meest reactionaire lidstaten.
Vanuit het oogpunt van de fundamentele mensenrechten kan men zich een aantal serieuze vragen stellen bij de manier waarop de EU een dergelijke crisis aanpakt. De algemene verstrenging van de grenscontroles en de instelling van quota’s zijn maatregelen die de toegang tot de EU voor vluchtelingen niet bepaald vergemakkelijken. Men kan ze dus ook beschouwen als een zware aantasting van de Conventies van Genève, die bepalen dat verzoeken tot internationale bescherming niet mogen geweigerd worden. Laten we trouwens niet vergeten dat 500.000 vluchtelingen slechts 0,1% bedraagt van de Europese bevolking. Ter vergelijking: de EU telt jaarlijks 2,5 miljoen legale immigranten (10) en in Libanon is 1 op de 10 (ofte 10%) van de inwoners een Syrische vluchteling.
Volgens artikel 14 van de Universele Verklaringen van de Rechten van de Mens uit 1948 heeft ieder mens die geconfronteerd wordt met vervolging het recht om asiel aan te vragen in een ander land. Dit is een recht dat ook door de EU erkend wordt. Maar door landgrenzen hermetisch af te sluiten en mensen op alle mogelijke manieren te ontraden, ontneemt men dus dit mensenrecht. Hoe kan je immers asiel aanvragen wanneer je de toegang ontzegd wordt? Men zou hier trouwens uit kunnen afleiden dat de EU en haar lidstaten mede verantwoordelijk zijn voor de vele dode migranten die noodgedwongen smokkelroutes moeten gebruiken. Vluchtelingen zouden immers nooit hun lot in de handen van smokkelaars leggen indien ze op een legale manier zouden kunnen migreren.

Ten tweede kan men zich serieus vragen stellen bij de manier waarop een onderscheid gemaakt wordt tussen ‘politieke’ en ‘economische’ vluchtelingen. Een Senegalese visser die geen vis meer kan vangen omdat Europese schepen al het visbestand zijn komen leegroven valt zonder werk, trekt naar Europa en zou hier te horen krijgen dat hij een ‘economische’ vluchteling is en er daarom niet in mag? Zijn de internationale akkoorden die de Europese leiders namens de grootindustrie opleggen aan Afrikaanse landen dan geen politieke daden? Misschien kan je inderdaad de situatie van een Senegalese visser moeilijk vergelijken met een Syriër op de vlucht voor IS, maar zit het verschil dan niet eerder in de graad in plaats van de aard van het vluchtmotief?

Zowel economische ontwrichting als oorlog en terreur vinden hun oorzaak in ongewenste politieke bemoeienissen en onderdrukking door westerse landen in hun drang om hun economische invloedssfeer uit te breiden. Dit heeft een naam: imperialisme. En onder het kapitalisme zal die drang onvermijdelijk blijven, want dit systeem bevindt zich in een voortdurende crisis. De manier waarop de EU vandaag omgaat met de gevolgen van haar eigen internationaal beleid laat trouwens duidelijk zien hoe onverenigbaar de globalisering van de economie eigenlijk is met op concurrentie gebaseerde staatsinstellingen zoals de EU. Constructies op basis waarvan de economische elite haar politieke heerschappij baseert, maar wiens antwoord onder het kapitalisme niet verder reikt dan het ontrollen van prikkeldraad wanneer de gevolgen plots aan de voordeur staan.

De ironie van de geschiedenis wil dat West-Europa 26 jaar geleden in Hongarije de grenzen net hielp neerhalen om het kapitalisme te rehabiliteren in Oost-Europa. De beelden van deze gebeurtenis, alsook de val van de Muur, werden toen verspreid als het symbool voor de ‘vrijheid’ die gepaard ging met de herintroductie van het kapitalisme in deze stalinistische staten. Vandaag is men getuige van het tegendeel. De Europese eenmaking op kapitalistische leest heeft de spanningen alleen maar doen toenemen.

1. http://www.independent.co.uk/news/uk/home-news/solidarity-with-refugees-march-tens-of-thousands-take-to-the-streets-along-with-new-labour-leader-10497907.html
2. http://uk.reuters.com/article/2015/09/12/uk-europe-migrants-idUKKCN0RC0GY20150912
3. http://www.dewereldmorgen.be/long-read/2015/09/28/europese-migratie-en-asielcrisis-het-juridische-kader
4. http://bigstory.ap.org/article/7101fdc0c5d34e5ea376c6a436f443b5/latest-2500-waiting-enter-austria
5. Le Soir, 24/09/2015.
6. Europees Agentschap voor het beheer van de operationele samenwerking aan de buitengrenzen van de lidstaten van de Europese Unie
7. https://euobserver.com/justice/130334
8. http://www.sap-rood.be/cm/index.php?view=article&id=1291%3Aeuropees-hof-voor-de-rechten-van-de-mens-veroordeelt-belgisch-asielbeleid&Itemid=53&option=com_content
9. http://europa.eu/rapid/press-release_SPEECH-15-5702_en.htm
10. http://www.volkskrant.nl/buitenland/aantal-asielzoekers-gaat-naar-naoorlogs-record~a4147711/