door Willem Bos, 25 februari 2016
De opstelling van de Europese Unie tegenover Griekenland sinds het aantreden van de regering Tsipras in januari 2015 heeft velen het ware karakter van de EU laten zien. Vooral de manier waarop de uitslag van de verkiezingen werd genegeerd en de Griekse regering onder druk gezet om – in het belang van de Noord-Europese kapitaalsverschaffers – de draconische bezuinigingsplannen door te zetten, heeft velen in Europa de ogen geopend. De flamboyante Yanis Varoufakis speelde hierbij een belangrijke rol. In de tijd dat hij de Griekse minister van financiën was en de tegenspeler van Jeroen Dijsselbloem en vooral de Duitse minister van financiën Wolfgang Schäuble, was hij het gezicht van het verzet tegen de Europese politiek van uithongering van de Grieken. Hij trad af toen premier Alexis Tsipras alsnog akkoord ging met de Europese eisen. In de periode daarna heeft hij op zijn blog en elders een vaak onthullend beeld gegeven hoe het eraan toeging in Europa en met name in de vergaderingen van de Eurogroep, de vergadering van ministers van financiën van de eurolanden.
Recentelijk heeft Varoufakis het initiatief genomen voor een pan-Europese beweging onder de naam Democracy in Europe Movement 2025 of DiEM25. Veel is er nog onduidelijk over deze beweging. In eerste instantie leek Varoufakis zich aan te sluiten bij het initiatief voor een plan B in Europa, waarin onder andere Jean-Luc Mélenchon van de Franse Parti de Gauche en Oskar Lafontaine van de Duitse partij Die Linke een rol spelen. Maar uiteindelijk kwam Varoufakis met een eigen manifest en de oproep voor het vormen van een beweging. Ook over dit manifest, waarvan inmiddels verschillende versies in omloop zijn, en de beweging is nog veel onduidelijkheid. Op de website is (als we die op 23 februari raadplegen) niet veel meer te vinden dan de laatste versie van het manifest, een film van de lancering van het initiatief in Berlijn op 9 februari en een lijst van mensen die zich inmiddels hebben aangesloten. Voor verdere informatie wordt steeds verwezen naar het blog van Varoufakis.
Democratisering
Centraal in het manifest staat de noodzaak tot het democratiseren van Europa. Want de Europese Unie is in handen gevallen van “een bondgenootschap van bijziende politici, functionarissen met naïeve economische opvattingen en incompetente financiële ‘experts’“ dat zich slaafs onderwerpt aan de oekazen van financiële en industriële conglomeraten. ”Er lijken nu nog maar twee opties open te staan”, zo betoogt het manifest: “terugtrekking in de cocon van de natiestaten, of zich overgeven aan de Brusselse democratievrije zone.” Maar er is een andere weg”, gaat de tekst door: “democratisering van de EU, want de EU zal gedemocratiseerd zijn of desintegreren.” Het manifest stelt dat deze democratisering in een periode van 10 jaar plaats moet vinden. (Waar dit tijdsschema op gebaseerd is, wordt niet duidelijk.)
Vier fasen
Het manifest schetst vier fasen waarin de democratisering van de EU plaats zal moeten vinden. In de eerste fase – die onmiddellijk in zal moeten gaan – moet er sprake zijn van volledige transparantie bij het nemen van besluiten. “De vergaderingen van de EU-Raad, die van Ecofin, de Eurogroep,… moeten openbaar worden via live-streaming. De verslagen van de zittingen van de raad van bestuur van de Europese Centrale Bank dienen gepubliceerd te worden binnen een paar weken na afloop van de vergaderingen.” En: “Alle documenten, die betrekking hebben op cruciale onderhandelingen (bijvoorbeeld over TTIP, over de ‘nood’-kredieten, over de status van Groot-Brittannië) en die handelen over alle facetten van de toekomst van de Europese burgers moeten op het internet komen.” Daarnaast moet er: “een verplicht register voor lobbyisten (komen), dat de namen van hun klanten bevat, hun bezoldiging, en een lijst van vergaderingen met (al dan niet verkozen) Europese verantwoordelijken.”
In de tweede fase (binnen twaalf maanden) moet de voortdurende economische crisis aangepakt worden, “door gebruik te maken van de bestaande instellingen en in het raam van de bestaande verdragen van de Europese Unie.” Er worden in het manifest vijf gebieden onderscheiden waarop de crisis van Europa zich ontvouwt: staatsschulden, banken, ontoereikende investeringen, migratie en groeiende armoede. “Deze vijf gebieden worden tegenwoordig overgelaten aan nationale regeringen, die niet tot handelen in staat zijn. DiEM25 zal gedetailleerde politieke voorstellen doen om alle vijf die gebieden te europeaniseren, terwijl tegelijkertijd de willekeurige macht van Brussel wordt ingeperkt en macht wordt teruggegeven aan de nationale Parlementen, regionale raden, gemeenteraden en aan basisgemeenschappen. De politieke voorstellen zullen tot doel hebben de bestaande instellingen een nieuw leven te geven (door een creatieve herinterpretatie van de bestaande verdragen en charters) om de crisissen van de openbare schuld, van de banken, van ontoereikende investeringen en groeiende armoede te stabiliseren,” lezen we daarover in het manifest.
In de derde fase (binnen twee jaar) moet er een Grondwetgevende Vergadering worden gekozen. Want “het volk van Europa heeft het recht om zich met de toekomst van de Unie in te laten, en de plicht Europa (tegen 2025) tot een vol ontwikkelde democratie met een soeverein Parlement te maken, dat het nationale zelfbeschikkingsrecht respecteert en de macht deelt met de nationale Parlementen, regionale vergaderingen en de gemeenteraden. Hiertoe dient een Vergadering van Afgevaardigden te worden bijeengeroepen.” (…) “De Grondwetgevende Vergadering (…) zal gemachtigd zijn over een toekomstige democratische Grondwet te beslissen, die binnen tien jaar alle bestaande Europese verdragen zal vervangen.” Daarbij wordt gesteld dat DIEM25 zal streven naar vertegenwoordigers gekozen op transnationale lijsten, met kandidaten uit een meerderheid van Europese landen.
In de vierde fase (tegen 2025) zullen de besluiten van de Grondwetgevende Vergadering van kracht worden. En zo zullen “wij, de volkeren van Europa, de controle over ons Europa terug nemen van ’technocraten’ die geen rekenschap verschuldigd zijn, van hun medeplichtige politici en van obscure instellingen.”
Democratisering
Het manifest legt een sterke nadruk op de noodzaak van democratisering van de EU. En terecht. Het ondemocratische karakter van de Unie wordt door vele critici vaak onderschat. Het manifest bepleit zowel een democratisering als een sterke Europeanisering: de EU moet grondig gedemocratiseerd worden maar ook veel meer macht krijgen. De Europese instellingen moeten de crisis bestrijden “omdat de nationale regeringen niet tot handelen in staat zijn.” En dat moet en kan “door gebruik te maken van de bestaande instellingen en in het raam van de bestaande verdragen van de Europese Unie.” Tegelijkertijd moet de ‘willekeurige’ macht van Brussel worden ingeperkt en macht worden teruggegeven aan de nationale Parlementen, en regionale en gemeentelijke raden.
Het belangrijkste punt op de democratiseringsagenda is de transparantie die er moet komen door het openbaar maken van stukken en het streamen van vergaderingen. Maar is dat voldoende? Laten we veronderstellen dat vandaag nog alle eisen op dat vlak worden ingewilligd, dat alle vergaderingen van de genoemde organen voor alle Europese burgers via een stream te volgen zijn. Zou dat werkelijk tot meer democratie of democratische controle leiden? Ik durf het te betwijfelen. Het zal er veeleer toe leiden dat de officiële vergaderingen een ritueel spel worden terwijl de werkelijke onderhandelingen en besluitvorming zich elders in ‘informele’ bijeenkomsten en in de wandelgangen afspelen. Om daar achter te komen zouden de belangrijkste spelers 24/7 gevolgd en gestreamd moeten worden. Het zelfde geldt voor de openbaarmaking van verslagen, beleidsstukken en dergelijke. Prima, maar we moeten niet denken dat we dan alles te weten komen. Naast de officiële verslagen en rapporten zal er een omvangrijke stroom ‘informele’ besluiten nota’s en brieven komen die we niet te zien krijgen. Bovendien is nu al niemand meer in staat de stortvloed aan publicaties van de Commissie te volgen en kritisch te analyseren. En zolang de Europese Centrale Bank statutair aan niemand verantwoording schuldig is zal verplichte openbaarheid van bestuursverslagen weinig aan haar ondemocratische karakter veranderen.
Meer dan transparantie
Democratie of democratisering omvat veel meer dan alleen maar transparantie. Bij democratie gaat het er ook en vooral om dat politici gekozen worden, verantwoording af moeten leggen en afgezet kunnen worden. Dat er sprake is van georganiseerde tegenmacht. Dat er tegenover de uitvoerende macht een controlerende macht staat met reële machtsmiddelen. Dat is in Europa niet of niet in voldoende mate het geval
En daar ligt natuurlijk het probleem. Het veranderen van verdragen is een zeer langdurig proces, waarbij uiteindelijk alle lidstaten met de verandering akkoord moeten gaan. Democratisering vanuit de instellingen van de EU is uitgesloten. We zien, zoals het manifest terecht opmerkt, juist de tegengestelde beweging, een steeds autoritairder optreden. Er is dus een sterke kracht van buitenaf nodig om democratisering af te dwingen: een sterke pan-Europese beweging. En dat is wat DiEM25 op wil bouwen.
Grondwetgevende vergadering
Een van de voorstellen van DiEM om tot een democratische herstart van Europa te komen is een gekozen grondwetgevende vergadering om daar de basis voor te leggen. Dat idee waart al heel lang rond in de discussies over de toekomst van Europa. Ook in de eerste uitgave van Ander Europa, de brochure “Een ander Europa is mogelijk’ die wij na het referendum in 2005 over de Europese grondwet uitbrachten wordt er voor een dergelijke constituante of democratische conventie gepleit. De kern van het idee van een grondwetgevende vergadering is dat via haar gekozen vertegenwoordigers het volk soeverein over haar toekomst beslist. “Het volk van Europa heeft het recht om zich met de toekomst van de Unie in te laten”, zo verwoordt het manifest deze gedachte. En ze laat daar op volgen: “en de plicht Europa (tegen 2025) tot een vol ontwikkelde democratie met een soeverein Parlement te maken, dat het nationale zelfbeschikkingsrecht respecteert en de macht deelt met de nationale Parlementen, regionale vergaderingen en de gemeenteraden.”
Dat is een passage die nog heel wat uitwerking en verduidelijking behoeft. Door te spreken van een ‘soeverein’ Europees parlement kan de indruk worden gewekt dat er bij voorbaat van een federatief Europa wordt uitgegaan. Want als er van een losser dan een federatief verband sprake is, als het ‘slechts’ gaat om samenwerking tussen soevereine staten is het vreemd om van een soeverein parlement te spreken.
Progressief nationalisme
Voor de schrijver(s) van het manifest is het duidelijk: het zich terugtrekken in de cocon van de natiestaat is onacceptabel en wie daar alles van verwacht speelt uiteindelijk alleen maar uiterst rechts in de kaart.
Daar kan mijns inziens een kanttekeningen geplaatst worden. Wie de suggestie wekt dat het antwoord op de Europese crisis uitsluitend een nationaal antwoord kan zijn; dat minder Europa de oplossing is, verkoopt inderdaad illusies en speelt uiterst rechts in de kaart. Maar dat wil niet zeggen dat het terugvallen op nationale maatregelen niet een onderdeel kan zijn van een strategie van afweer van het neoliberale geweld en richting een ander Europa.
We moeten daarbij het kwalitatieve verschil in democratisch gehalte van de EU en de Europese staten in ogenschouw nemen. Er is geen enkele reden om het democratische gehalte van deze laatsten op te hemelen, de erosie daarvan gaat gevaarlijk snel. Maar er is nog steeds een kwalitatief verschil met de democratie (of beter het ontbreken daarvan) in de Europese ruimte. En dat leidt ertoe dat meer dan eens nationale besluitvorming als een noodrem kan functioneren op Europese besluiten. Het hanteren van die noodrem kunnen we niet alleen aan rechtse nationalisten overlaten. We zullen ook in de nationale arena de politieke strijd voor een ander Europa moeten voeren.
Een beweging?
Het manifest roept op tot de vorming van een pan-Europese beweging. Maar wat betekent hier beweging? Op de website kunnen we het manifest in en aantal talen
Het valt zeer te prijzen dat Varoufakis zich na zijn ministerschap en zijn heldhaftige strijd in de Eurogroep niet terugtrekt in de academische wereld en de strijd voor de democratisering van Europa opneemt. Het is verheugend dat hij daarbij een Europees en niet een nationaal kader kiest voor die strijd. Door zijn gezag en populariteit kan zijn inbreng de discussie over de noodzaak van grondige democratisering van Europa een nieuwe impuls geven. Wij steunen zijn streven, al heeft hij ons in zijn concrete voorstellen niet altijd weten te overtuigen en is het onduidelijk hoe er aan dit initiatief kan worden bijgedragen.