Toen de financiële en bankencrisis uitbrak, zag de Europese Unie, geheel in strijd met haar eigen regels, zich dus gedwongen om landen (eerst Griekenland, vervolgens Ierland, Portugal …) te hulp te komen. In mei 2010 werd daartoe een tijdelijk reddingsfonds opgericht: het Europees Financieel Stabiliteitsfonds
(EFSF, European Financial Stability Facility). De lidstaten stelden zich garant voor in totaal 440 miljard euro; daarnaast stond het Internationaal Monetair Fonds (IMF) in voor 250 miljard euro.
Het geld van het fonds is bestemd voor leningen aan lidstaten in problemen. Als zij niet meer op de kapitaalmarkt kunnen lenen, kunnen ze bij het fonds terecht. Over de leningen bij het fonds moet een aanzienlijke rente worden betaald, waardoor er geld verdiend wordt aan de ‘steunverlening’. Anderzijds zullen lidstaten gedestabiliseerd worden als de gewaarborgde bedragen effectief moeten op tafel gelegd worden.
Er worden door het IMF en de EU allerlei voorwaarden opgelegd aan landen die geld willen lenen. Ze moeten drastische bezuinigingen doorvoeren, ambtenaren ontslaan, staatsbedrijven privatiseren en liberaliseren om voor een lening in aanmerking te komen. Het zijn voorwaarden die sterke gelijkenis vertonen met de beruchte ‘structurele aanpassingprogramma’s’ die het IMF indertijd oplegde aan landen met schulden in de derde wereld, en die daar tot een enorme economische en sociale kaalslag hebben geleid.
Maar het huidige EFSF is niet voldoende. Het volstaat waarschijnlijk om kleine landen als Griekenland, Ierland of Portugal steun te verlenen, maar in de tweede helft van 2011 kwam Italië – met een staatsschuld van 1900 miljard euro – steeds meer op de voorgrond als de volgende domino die zou kantelen. Er werd in oktober 2011 besloten het EFSF uit te breiden tot 1000 miljard euro, maar hoe solide deze constructie is, bleef steeds onduidelijk. Inmiddels kwam ook Spanje steeds meer in de kijker van de speculanten.
Er is een tweede probleem : als tijdelijke constructie kan het EFSF een herhaling van financiële drama’s in de toekomst niet verhinderen. Daarom is besloten een permanent fonds op te richten: het Europees Stabiliteitsmechanisme (ESM) dat vanaf juni 2013 in werking moest treden; op een top in december 2011 werd beslist dit reeds in juli 2012 te laten gebeuren. Om de oprichting van een dergelijk fonds mogelijk te maken, moest er eerst een verandering doorgevoerd worden in het verdrag van Lissabon, omdat dit verdrag de Europese lidstaten verbiedt om elkaar onderling financieel te steunen. Met een juridische kunstgreep werd vermeden dat de zware procedure voor het herzien van de verdragen moest worden toegepast.
De invoering van het ESM werd vertraagd door mogelijke grondwettelijke bezwaren in Duitsland. Pas op 12 september 2012 deed het Duits grondwettelijk Hof in Karlsruhe daarover een uitspraak. Het ESM gaat nu van start op 8 oktober 2012 en zal in 2013 het EFSF vervangen.
Over het ESM wordt vaak gesproken als over een “Europees IMF”. Dit is alleszins terecht in de zin dat leningen aangaan bij het ESM zal gekoppeld worden aan nog meer neoliberale hervormingen, zoals het IMF ze al zo vaak afdwong in de Derde Wereld.