Door Klaus-Gerd Giesen (*)
verschenen in Le Temps (Genève) van 2 september 2015

Vertaling: Ander Europa

Op dit ogenblik maken tienduizenden migranten zich klaar om de Middellandse Zee over te steken. Een meerderheid onder hen probeert te ontsnappen aan de barbarij van Islamitische Staat (IS) en het Assad-regime in Syrië, aan Al-Shabaab in Somalië, het autoritair regime in Eritrea, de privé-milities in Libië, Boko Haram in Nigeria… Meer dan 2000 migranten hebben dit jaar reeds de dood gevonden, na het kapseizen van hun gammele bootjes. In 2014 waren het er minstens 3000, waaronder talrijke kinderen. De westerse publieke opinie is terecht verontwaardigd over de vernieling van de archeologische site in Palmyra en het christelijk klooster van Mar Behnam, maar de Europese staten zijn duidelijk minder bezorgd om het lijden van mensen die op de vlucht zijn en die geen andere keuze hebben dan hun leven op het spel te zetten. Het probleem is politiek zowel als moreel.

De Schengen-akkoorden, die de toegang tot Europa regelen, vertonen een flagrante tegenspraak: enerzijds is daarin uitdrukkelijk het recht vermeld om een asielaanvraag te doen op het grondgebied van een lidstaat (artikel 28 van de Overeenkomst ter uitvoering van het Schengenakkoord); het aanvragen van asiel is inderdaad een fundamenteel recht in alle Europese staten, want het is een principe van de rechtsstaat. Maar anderzijds verhinderen deze akkoorden dat vluchtelingen legaal aankomen in de Schengenruimte. Artikel 26a stipuleert: “indien de toegang tot het grondgebied […] geweigerd wordt aan een vreemdeling, is de vervoerder die hem bracht er toe gehouden om hem zonder verwijl terug te nemen. […] Hij moet de vreemdeling terugbrengen naar het land van waaruit hij getransporteerd werd …“. Dat komt erop neer dat aan de lucht- en zeevaartmaatschappijen de grenscontrole wordt opgedragen, zodat deze geprivatiseerd wordt. Het is duidelijk dat onder die omstandigheden geen enkele maatschappij bereid is mensen zonder visum te vervoeren, terwijl een dergelijk transport zonder gevaar zou zijn en tien maal goedkoper dan een onzekere overzet betaald aan gewetenloze mensensmokkelaars. Op die manier blijft alleen de maritieme route over, met alle gevaren van dien.

De akkoorden van Schengen en de uitvoeringsovereenkomst ervan werden respectievelijk getekend in 1985 en 1990 in een totaal andere politieke context. Zwitserland trad toe 11 jaar geleden. In die tijd was er geen sprake van IS en Boko Haram. Om vandaag duizenden levens te redden in de Middellandse Zee, zou het volstaan dat het secretariaat-generaal van de Europese Raad, die sinds 1999 de Schengen-akkoorden beheert, aan de lucht- en zeevaartmaatschappijen liet weten dat artikel 26a voorlopig opgeschort wordt, op zijn minst in een eerste periode voor de mensen afkomstig uit landen waar de bloedige barbarij heeft toegeslagen. Dat zou aan de belanghebbenden toelaten om simpelweg een biljet te kopen voor een vliegtuig of een ferry, en in alle veiligheid te vluchten. Deze opschorting zou ook een belangrijke vermindering betekenen van de toevloed in Griekenland en Italië, zou soelaas brengen voor transitlanden zoals Macedonië en Servië, en zou zorgen voor een betere verdeling van de vluchtelingen over de Schengenruimte. Als Europa al niet veel uitricht om ter plaatse de barbarij te bestrijden, zou ze op zijn minst de slachtoffers moeten opvangen.

Zou een dergelijke dringende maatregel het aantal asielzoekers in Europa vermeerderen? Niet echt. Wanneer je het risico loopt doodgefolterd te worden voor het minste politiek meningsverschil of voor je seksuele geaardheid, wanneer je dochters dreigen een huwelijk opgedrongen te krijgen of wanneer je geloofsgenoten reeds onthoofd werden, dan heb je strikt gezien niets te verliezen en ga je koste wat het wil je land verlaten. Zullen extreem-rechtse en populistische partijen proberen garen te spinnen uit een dergelijke beslissing? Natuurlijk, maar men voert geen goede politiek door lafhartig toe te geven aan hun inhumane eisen. Het zou daarentegen belangrijker zijn wat meer pedagogische inspanningen te leveren.

Een veilige overtocht weigeren aan mensen die het elementaire recht hebben een asielaanvraag te doen, aanvraag die bovendien veel kans maakt om goedgekeurd te worden, met andere woorden duizenden mannen, vrouwen en kinderen moedwillig laten verdrinken, dat betekent tegenover de neo-middeleeuwse barbarij een andere barbarij stellen: een moderne, koude, technocratische. Om niet terug te keren naar duistere tijden is het vooral belangrijk dat Europa ophoudt met het verraden van de principes van de rechtsstaat.

Toegevoegd op 16 september:
De argumenten in dit artikel lijken toch niet helemaal sluitend te zijn. Wij vroegen een bevriende vreemdelingenadvocaat om een toelichting  en die gaf volgende commentaar:

Artikel 26 a regelt dat indien de toegang tot het grondgebied na aankomst geweigerd wordt aan een vreemdeling, de vervoerder die hem bracht er toe gehouden is om hem zonder verwijl terug te nemen.
Mensen die na aankomst met het vliegtuig in Nederland asiel aanvragen en krijgen wordt niet de toegang geweigerd en de vervoerder is dan dus ook niet gehouden om hem zonder verwijl terug te nemen. In het geval van Syriërs zou vervoer per vliegtuig dus geen problemen opleveren voor de vervoerder.
Er is echter in ieder land in de wereld bij uitreis een grenscontrole en daar moet je een geldig grensoverschrijdend reisdocument kunnen overleggen om uit te mogen reizen. Ook in het geval artikel 26 a zal worden afgeschaft zal dit zo blijven. De grenscontrole bij in- en uitreis wordt niet door de vervoerders maar door de autoriteiten van de landen verricht.
Veel vluchtelingen hebben geen paspoort of geen visum waarmee ze kunnen vliegen naar Europa, Amerika of een ander land en worden in dat geval bij de uitreis tegengehouden door de autoriteiten van het land waar vandaan ze reizen. Afschaffing van artikel 26 a zal mijns inziens dus niet veel veranderen.

Er geldt binnen Europa een vrij verkeer van personen voor Europeanen, niet voor mensen van buiten Europa.
Het is echter wel zo dat er nauwelijks tot geen grenscontroles zijn waardoor het voor veel asielzoekers mogelijk is vanuit Italië, Hongarije en Griekenland naar Frankrijk, Duitsland, Nederland of Zweden door te reizen.
Ik sprak zojuist nog een Eritreëer die in twee dagen per minibus van Italie naar Amsterdam is gereisd zonder ergens te zijn gecontroleerd.
Er zijn er ook die erin slagen om per trein of bus hierheen te reizen zonder ook maar om een document te worden gevraagd.
Als er echter grote groepen asielzoekers tegelijk reizen dan valt dat op en mogen ze gecontroleerd worden of naar identiteitsdocumenten worden gevraagd. Er geldt een identificatieplicht in bijna alle Europese landen. Op dat moment worden ze meegenomen door de autoriteiten en worden er vingerafdrukken genomen. Omdat de regel geldt dat je asiel moet aanvragen waar je Europa het eerst bent binnengekomen wordt dat land dan verantwoordelijk voor de behandeling van jouw asielaanvraag. De meeste asielzoekers willen geen asiel aanvragen in Italie of Hongarije en doen hierom alles eraan om niet te worden geregistreerd in die landen en proberen deze landen dus zo veel mogelijk in afgesloten vrachtauto’s te verlaten zodat ze onderweg niet worden gezien of gecontroleerd.